ವಿಕಿಪೀಡಿಯ

ದೆಹಲಿ

ಭಾರತದ ರಾಜಧಾನಿ

ದೆಹಲಿ ಸ್ಥಳೀಯವಾಗಿ ದಿಲ್ಲಿ ಎಂದೇ ಹೆಸರಾಗಿರುವ ಹಿಂದಿ:दिल्ली ಪಂಜಾಬಿ:ਦਿੱਲੀ ಉರ್ದು: دلّی dillī ಮತ್ತು ಅಧಿಕೃತವಾಗಿ ನ್ಯಾಷನಲ್ಉರ್ದು: دلّی ಕ್ಯಾಪಿಟಲ್ ಟೆರಿಟರಿ ಆಫ್ ಡೆಲ್ಲಿ (ಎನ್‌.ಸಿ.ಟಿ) ಎಂದು ಕರೆಯಲ್ಪಡುವ ರಾಷ್ಟ್ರೀಯ ರಾಜಧಾನಿ ನಗರವು ಪ್ರಾದೇಶಿಕವಾಗಿ ಭಾರತದಲ್ಲೇ ಅತಿ ದೊಡ್ಡ ಮಹಾನಗರ ಮತ್ತು ಜನಸಂಖ್ಯೆಯಲ್ಲಿ ಎರಡನೇ ಅತಿ ದೊಡ್ಡ ಮಹಾನಗರವಾಗಿದೆ. ರಾಷ್ಟ್ರೀಯ ರಾಜಧಾನಿ ಪ್ರದೇಶದಲ್ಲಿ ೧೨.೨೫ ದಶಲಕ್ಷಕ್ಕೂ ಮಿಕ್ಕಿ ನಿವಾಸಿಗಳು ಮತ್ತು ೧೫.೯ ದಶಲಕ್ಷ ನಗರವಾಸಿಗಳನ್ನು ಹೊಂದಿರುವ ದೆಹಲಿ ಜನಸಂಖ್ಯೆಯಲ್ಲಿ ಜಗತ್ತಿನಲ್ಲೇ ಎಂಟನೇ ದೊಡ್ಡ ನಗರವಾಗಿದೆ. (ಇದರಲ್ಲಿ ನೋಯ್ಡಾ, ಗುರ್‌ಗಾಂವ್‌, ಫರಿದಾಬಾದ್ ಮತ್ತು ಘಜೀಯಾಬಾದ್‌ ಸೇರಿವೆ).[೧೫]

ದೆಹಲಿ
ಕೇಂದ್ರಾಡಳಿತ ಪ್ರದೇಶಗಳು and Megacity
ರಾಷ್ಟ್ರೀಯ ರಾಜಧಾನಿ ನಗರ ದೆಹಲಿ
From top clockwise: Lotus Temple, Humayun's Tomb, Connaught Place, Akshardham temple and India Gate
Official logo of ದೆಹಲಿ
Emblem
Location of Delhi in India
Location of Delhi in India
ನಿರ್ದೇಶಾಂಕ: 28°36′36″N 77°13′48″E / 28.61000°N 77.23000°E / 28.61000; 77.23000Coordinates: 28°36′36″N 77°13′48″E / 28.61000°N 77.23000°E / 28.61000; 77.23000
ದೇಶ ಭಾರತ
Settledc. 2600 BCE
Capital formation1911
Formation of Union Territory[೧][೨]1956
Formation of National Capital Territory[೩]1 February 1992
ರಾಜಧಾನಿNew Delhi
Districts11
ಸರ್ಕಾರ
 •  ಸಭಾGovernment of Delhi
 • Lt. GovernorAnil Baijal, IAS[೪]
 • Chief MinisterArvind Kejriwal (AAP)
 • Deputy Chief MinisterManish Sisodia (AAP)
 • LegislatureUnicameral (70 seats)
 • Parliamentary constituencies
ಕ್ಷೇತ್ರಫಲ
 • Union territory೧,೪೮೪.೦ km೨ (೫೭೩.೦ sq mi)
 • ನೀರು೧೮ km೨ (೬.೯ sq mi)
Area rank31st
Elevation
೨೦೦–೨೫೦ m (೬೫೦–೮೨೦ ft)
ಜನಸಂಖ್ಯೆ
 (2011)[೬]
 • Union territory೧೬,೭೮೭,೯೪೧
 • ಸಾಂದ್ರತೆ೧೧,೩೧೨/km೨ (೨೯,೨೯೮/sq mi)
 • Urban೧೬,೩೪೯,೮೩೧ (೨nd)
 • Megacity೧೧,೦೩೪,೫೫೫ (೨nd)
 • Metro (2016)೨೬,೪೫೪,೦೦೦ (೧st)
Demonym(s)Delhiite
Languages
 • Official
 • Additional official
GDP (2018–19)
 • Nominal
 • Nominal Per Capita₹೩,೬೫,೫೨೯ (ಯುಎಸ್$೮,೧೧೪.೭೪)
 • Metro GDP/PPP (2016)$370 billion[೧೧]
ಸಮಯ ವಲಯಯುಟಿಸಿ+5.30 (IST)
PINs[೧೨]
110000–110099
Area code(s)+91 11
ISO 3166 codeIN-DL
ವಾಹನ ನೋಂದಣಿDL
HDI (2018)Increase 0.746[೧೩] (High) · 5th
Literacy (2011)86.21%[೧೪]
Sex ratio (2011)868 ♀/1000 ♂[೧೪]
ಜಾಲತಾಣdelhi.gov.in
UNESCOದ ವಿಶ್ವದ ಪಾರಂಪರಿಕಾ ಸ್ಥಳವಾದ ಕೆಂಪು ಕೋಟೆ, ದೇಶದ ಪ್ರಧಾನ ಮಂತ್ರಿಯವರು ಸ್ವಾತಂತ್ರ್ಯ ದಿನದಂದು ದೇಶವನ್ನುದ್ದೇಶಿಸಿ ಭಾಷಣ ಮಾಡುವ ಸ್ಥಳ.
ದೆಹಲಿಯಲ್ಲಿರುವ ಅಕ್ಷರಧಾಮ ದೇವಾಲಯವು ವಿಶ್ವದ ಅತಿ ದೊಡ್ಡ ಹಿಂದೂ ದೇವಾಲಯ ಸಂಕೀರ್ಣವಾಗಿದೆ.
1931ರಲ್ಲಿ ಬ್ರಿಟಿಷರ ಆಡಳಿತ ಅವಧಿಯಲ್ಲಿ ಪ್ರಮುಖ ಸರಕಾರಿ ಕಛೇರಿಗಳಿರುವ ಉತ್ತರ ವಿಭಾಗವನ್ನು ಕಟ್ಟಿದ್ದರು

NCTಗೆ ಸಮೀಪವಿರುವ ಕೆಲವು ನಗರಗಳು ಮತ್ತು NCT ವ್ಯಾಪ್ತಿಯಲ್ಲಿ ಬರುವ ಭಾರತದ ರಾಜಧಾನಿ ನವ ದೆಹಲಿಯನ್ನೂ ಆಗಿಂದಾಗ್ಗೆ ದೆಹಲಿಯೆಂದೇ ಕರೆಯುವುದುಂಟು. NCT ಎನ್ನುವುದು ಒಕ್ಕೂಟ ವ್ಯವಸ್ಥೆಯ ಕೇಂದ್ರಾಡಳಿತ ಪ್ರದೇಶ.

ದೆಹಲಿಯು ಯಮುನಾ ನದಿಯ ದಂಡೆಯಲ್ಲಿದ್ದು, ಕನಿಷ್ಟ ಪಕ್ಷ ಕ್ರಿ.ಪೂ 6ನೇ ಶತಮಾನದಿಂದಲೇ ನಿರಂತರವಾಗಿ ವಾಸಕ್ಕೆ ಬಳಕೆಯಾಗಿದೆ.[೧೬]

ದೆಹಲಿ ಸುಲ್ತಾನರು ತಲೆ ಎತ್ತಿದ ನಂತರ, ದೆಹಲಿಯು ರಾಜಕೀಯ, ಸಾಂಸ್ಕೃತಿಕ ಮತ್ತು ವಾಣಿಜ್ಯ ನಗರವಾಗಿ ಪ್ರಾಮುಖ್ಯತೆಗೆ ಬಂದಿತು, ಜೊತೆಗೆ ವಾಯವ್ಯ ಭಾರತ ಮತ್ತು ಇಂಡೋ-ಗಂಗಾ ಬಯಲು ಪ್ರದೇಶಗಳ ಮಧ್ಯೆ ವ್ಯಾಪಾರ ಮಾರ್ಗಗಳೂ ಬೆಳೆದವು.[೧೭][೧೮]

ಪ್ರಾಚೀನ ಮತ್ತು ಮದ್ಯಕಾಲೀನದ ಹಲವು ಸ್ಮಾರಕಗಳು, ಪುರಾತತ್ವ ಸ್ಥಳಗಳು ಹಾಗೂ ಹೀಗೆ ಇನ್ನೂ ಹಲವು ದೆಹಲಿಯಲ್ಲಿವೆ. ೧೬೩೯ರಲ್ಲಿ ದೆಹಲಿಯನ್ನು ಆಳಿದ ಮೊಘಲ್ ಚಕ್ರವರ್ತಿ ಷಹಜಹಾನ್ ಹೊಸ ಸುಭದ್ರ ನಗರವನ್ನು ನಿರ್ಮಿಸಿದನು, ಅದು ೧೬೪೯ ರಿಂದ ೧೮೫೭ರವರೆಗೆ ಮೊಘಲ್ ಸಾಮ್ರಾಜ್ಯದ ರಾಜಧಾನಿಯಾಗಿತ್ತು.[೧೯][೨೦]

ಬ್ರಿಟೀಷ್ ಈಸ್ಟ್ ಇಂಡಿಯಾ ಕಂಪೆನಿಯು 18ನೇ ಮತ್ತು 19ನೇ ಶತಮಾನಗಳಲ್ಲಿ ಭಾರತದ ಹೆಚ್ಚಿನ ಪ್ರದೇಶಗಳ ಮೇಲೆ ನಿಯಂತ್ರಣವನ್ನು ಸಾಧಿಸಿದ ನಂತರ, ೧೯೧೧ರಲ್ಲಿ ಜಾರ್ಜ್ ವಿ ದೆಹಲಿಯನ್ನೇ ರಾಜಧಾನಿಯೆಂದು ಮತ್ತೆ ಘೋಷಿಸುವವರೆಗೆ ಕಂಪೆನಿ ಆಡಳಿತ ಮತ್ತು ಬ್ರಿಟೀಷ್ ರಾಜ್ಯ ಹೀಗೆ ಎರಡಕ್ಕೂ ಕಲ್ಕತ್ತಾವೇ ರಾಜಧಾನಿಯಾಗಿತ್ತು.

1920ರ ದಶಕದಲ್ಲಿ ಹಳೇ ನಗರದ ದಕ್ಷಿಣಕ್ಕೆ ಹೊಸ ರಾಜಧಾನಿ ನಗರ ನವ ದೆಹಲಿಯನ್ನು ನಿರ್ಮಿಸಲಾಯಿತು.[೨೧]

೧೯೪೭ರಲ್ಲಿ ಭಾರತಕ್ಕೆ ಬ್ರಿಟೀಷ್ ಆಡಳಿತದಿಂದ ಸ್ವಾತಂತ್ರ್ಯ್ಯ ಸಿಕ್ಕಾಗ, ನವದೆಹಲಿಯನ್ನು ದೇಶದ ರಾಜಧಾನಿ ಮತ್ತು ಸರ್ಕಾರ ಪೀಠವೆಂದು ಘೋಷಿಸಲಾಯಿತು. ಭಾರತದ ಸಂಸತ್ತು ಸೇರಿದಂತೆ ಸಂಯುಕ್ತ ಸರ್ಕಾರದ ಹಲವು ಪ್ರಮುಖ ಕಛೇರಿಗಳಿಗೆ ನವ ದೆಹಲಿ ಮನೆಯಾಗಿದೆ.

ದೇಶದೆಲ್ಲೆಡೆಯಿಂದ ಬರುವ ವಲಸಿಗರಿಂದಾಗಿ ದೆಹಲಿ ಕಾಸ್ಮೊಪಾಲಿಟನ್‌ ಮಹಾನಗರವಾಗಿ ಬೆಳೆದಿದೆ. ತುಲನಾತ್ಮಕವಾಗಿ ಹೆಚ್ಚು ಆದಾಯವುಳ್ಳ ಸರಾಸರಿ ಜನಸಂಖ್ಯೆ, ತ್ವರಿತ ಅಭಿವೃದ್ಧಿ ಮತ್ತು ನಗರೀಕರಣದಿಂದಾಗಿ ಇಂದು ದೆಹಲಿ ಬದಲಾಗಿದೆ.[೨೨]

ದೆಹಲಿಯಿಂದು ಭಾರತದ ಪ್ರಮುಖ ಸಾಂಸ್ಕೃತಿಕ, ರಾಜಕೀಯ ಮತ್ತು ವಾಣಿಜ್ಯ ಕೇಂದ್ರ. ಜಗತ್ತಿನಲ್ಲಿ ಅತೀ ಹೆಚ್ಚು ಜನರು ಇರುವ ನಗರ­ಗ­ಳಲ್ಲಿ ದೆಹಲಿ ಎರಡನೇ ಸ್ಥಾನ ಪಡೆದು­ಕೊಂಡಿದೆ. 1990ರಿಂದ 2014ರ ಅವಧಿ­ಯಲ್ಲಿ ಜನಸಂಖ್ಯೆ ದ್ವಿಗುಣಗೊಂ­ಡಿದ್ದು ಈಗಿನ ದೆಹಲಿಯ ಜನಸಂಖ್ಯೆ 2.5 ಕೋಟಿ ಎಂದು ವಿಶ್ವ ಸಂಸ್ಥೆಯ ವರದಿ ಹೇಳಿದೆ. ಮೊದಲ ಸ್ಥಾನದಲ್ಲಿ ಜಪಾನ್‌ ರಾಜಧಾನಿ ಟೋಕಿಯೊ (೩.೭೮ ಕೋಟಿ) ಇದೆ.(೧೨-೭-೨೦೧೪ ಪ್ರಜಾವಾಣಿ ೧೨-೭-೨೦೧೪)

ಜನಸಂಖ್ಯೆಯ ದಟ್ಟನೆಯ ನಗರಗಳುಸಂಪಾದಿಸಿ

ದೆಹಲಿಗೆ ಜಗತ್ತಿನ ಜನದಟ್ಟನೆಯ ನಗರಗಳಲ್ಲಿ ಎರಡನೆಯ ಸ್ಥಾನ.
  • ವಿಶ್ವ ಸಂಸ್ಥೆಯ ವರದಿ (ಪ್ರಜಾವಾಣಿ ೧೨-೭-೨೦೧೪) :
ರ‍್ಯಾಂಕ್‘ ನಗರ ದೇಶ ಜನಸಂಖ್ಯೆ
೧. ಟೋಕಿಯೋ ಜಪಾನ್ 3.78. ಕೋಟಿ
೨. ದೆಹಲಿ ಭಾರತ 2.49 ಕೋಟಿ
೩. ಶಾಂಘೈ ಚೀನಾ 2.29 ಕೋಟಿ
೪. ಮೆಕ್ಸಿಕೋ ಸಿಟಿ ಮೆಕ್ಸಿಕೊ 2.08 ಕೋಟಿ
೫. ಸಾವೋಪೋಲೋ ಬ್ರೆಜಿಲ್‘ 2.08ಕೋಟಿ
೬ ಮುಂಬಯಿ ಭಾರತ 2.07ಕೋಟಿ
೧೪ ಕೊಲ್ಕೊತಾ ಭಾರತ 1.47 ಕೋಟಿ
೩೧ ಬೆಂಗಳೂರು ಭಾರತ 90.71ಲಕ್ಷ
೩೨ ಚನ್ನೈ ಭಾರತ 90.62.ಲಕ್ಷ
೩೯ ಹೈದರಾಬಾದ್ ಭಾರತ 86.70ಲಕ್ಷ
೪೬ ಅಹಮದಾಬಾದ್‘ ಭಾರತ 71.16ಲಕ್ಷ

ಉತ್ಪತ್ತಿ ಶಾಸ್ತ್ರಸಂಪಾದಿಸಿ

"ದೆಹಲಿ" ಶಬ್ದದ ಉತ್ಪತ್ತಿ ಬಗ್ಗೆ ಏನನ್ನೂ ಖಚಿತವಾಗಿ ಹೇಳಲು ಸಾಧ್ಯವಿಲ್ಲ. ಆದರೆ ಹಲವು ಸಾಧ್ಯತೆಗಳು ಅಸ್ತಿತ್ವದಲ್ಲಿವೆ. ಈ ನಾಮದಾತದ ಕುರಿತು ಸಾಮಾನ್ಯ ಅಭಿಪ್ರಾಯವೆಂದರೆ, ಮೌರ್ಯ ರಾಜವಂಶದ ದೊರೆ ದಿಲ್ಲು ಅಥವಾ ದಿಲು ನಗರದ ಮೂಲ ಪುರುಷನಾಗಿದ್ದು, ಈತ ೫೦ BC ಯಲ್ಲಿ ನಗರವನ್ನು ನಿರ್ಮಿಸಿ ತನ್ನ ಹೆಸರನ್ನಿಟ್ಟುಕೊಂಡ.[೨೩][೨೪][೨೫]

ಥಾರ್‌ ರಜಪೂತರು ನಗರವನ್ನು ಕರೆಯುವಾಗ ಹಿಂದಿ/ಪ್ರಾಕೃತ್‌ ಪದ ದಿಲಿ ("ಬಂಧಮುಕ್ತ")ಯನ್ನು ಬಳಸಿದರು, ಏಕೆಂದರೆ ರಾಜಾ ಧಾವ ಕಟ್ಟಿಸಿದ ಕಬ್ಬಿಣದ ಕಂಬದ ಅಡಿಪಾಯ ಬಲಹೀನವಾಗಿತ್ತು ಮತ್ತು ಅದನ್ನು ನಂತರ ಬದಲಾಯಿಸಲಾಯಿತು.[೨೫]

ರಜಪೂತರ ಅವಧಿಯಲ್ಲಿ ಈ ಪ್ರಾಂತದಲ್ಲಿ ಪರಿಚಲನೆಯಲ್ಲಿದ್ದ ನಾಣ್ಯಗಳನ್ನು ದೆಹಲಿವಾಲ್ ಎಂದು ಕರೆಯಲಾಗುತ್ತದೆ.[೨೬]

ಇನ್ನು ಕೆಲವು ಇತಿಹಾಸಜ್ಞರ ಪ್ರಕಾರ, ದೆಹಲೀಜ್‌ ಅಥವಾ ದೆಹಲಿ ಪದ ಭಾಷಾಮಾಲಿನ್ಯಗೊಂಡು ಉಂಟಾದ ದಿಲ್ಲಿ ಯಿಂದ ದೆಹಲಿ ಪದ ಹುಟ್ಟಿಕೊಂಡಿದೆ, ದಿಲ್ಲಿ ಎಂದರೆ ಹಿಂದಿಯಲ್ಲಿ ಹೊಸ್ತಿಲು ಎಂಬರ್ಥ-ಮತ್ತು ಇಂಡೋ-ಗಂಗಾನದಿ ಬಯಲು ಪ್ರದೇಶಗಳಿಗೆ ಹೆಬ್ಬಾಗಿಲಿ ನಂತಿರುವ ಸಾಂಕೇತಿಕ ನಗರ.[೨೭] ನಗರದ ಮೂಲ ಹೆಸಲು ದಿಲ್ಲಿಕಾ ಎಂದು ಇನ್ನೊಂದು ವಾದ ಹೇಳುತ್ತದೆ.[೨೮]

ಇತಿಹಾಸಸಂಪಾದಿಸಿ

Main article: ದೆಹಲಿಯ ಇತಿಹಾಸ
 
[37]ರಲ್ಲಿ, ಕುತುಬ್‌ ಮಿನಾರ್‌ ವಿಶ್ವದ ಅತಿ ದೊಡ್ಡ ಸ್ವಾಧಾರಿತ ಇಟ್ಟಿಗೆಯ ಮಿನಾರತ್‌ ಆಗಿದೆ.[39]
 
1560ರಲ್ಲಿ ಕಟ್ಟಿದ ಹುಮಾಯೂನನ ಸಮಾಧಿಯು ಮೊಘಲ್‌ ಸಮಾಧಿ ಕಟ್ಟಡ ಸಂಕೀರ್ಣಗಳಿಗೆ ಮೊದಲ ಉದಾಹರಣೆ.[41]

BC ಅಂದರೆ ಕ್ರಿಸ್ತಪೂರ್ವ ಎರಡು ಸಾವಿರ ವರ್ಷ ಮತ್ತು ಅದಕ್ಕಿಂತಲೂ ಹಿಂದೆ,[೨೯]

ದೆಹಲಿಯ ಮುಸ್ಲಿಂ ಸುಲ್ತಾನರು ತಮ್ಮ ಹಿಂದೂ ಪ್ರಜೆಗಳ ಬಗ್ಗೆ ಅತಿ ಸಹಿಷ್ಣುತೆ ಹೊಂದಿದ್ದಾರೆಂದು ಭಾವಿಸಿ ೧೩೯೮ರಲ್ಲಿ ತಿಮೂ ಲೆಂಕ್‌ ಭಾರತದ ಮೇಲೆ ಆಕ್ರಮಣ ನಡೆಸಿದನು. ದೆಹಲಿಯನ್ನು ಪ್ರವೇಶಿಸಿದ ತಿಮೂರ್ ನಗರವನ್ನು ದೋಚಿ, ನಾಶಪಡಿಸಿ ಅವಶೇಷಗಳನ್ನು ಮಾತ್ರ ಬಿಟ್ಟು ಹೋದನು.[೩೨]

  • ಸುಲ್ತಾನರ ಅವಧಿಯಲ್ಲಿ ದೆಹಲಿ ಸೂಫಿ ತತ್ವದ ಪ್ರಮುಖ ಕೇಂದ್ರವಾಗಿತ್ತು.[೩೩]
  • ೧೫೨೬ರಲ್ಲಿ ನಡೆದ ಮೊದಲ ಪಾಣಿಪತ್‌ ಕದನದಲ್ಲಿ ಜಾಹಿರುದ್ದೀನ್ ಬಾಬರ್ ಕೊನೆಯ ಲೋಧಿ ಸುಲ್ತಾನನನ್ನು ಸೋಲಿಸಿ ಮೊಘಲ್ ಸಾಮ್ರಾಜ್ಯವನ್ನು ಸ್ಥಾಪಿಸಿದನು. ಅಂದಿನಿಂದ ದೆಹಲಿ, ಆಗ್ರಾ ಮತ್ತು ಲಾಹೋರ್‌ನಿಂದ ಮೊಘಲ್ ಸಾಮ್ರಾಜ್ಯದ ಆಳ್ವಿಕೆ ನಡೆಯುತ್ತಿತ್ತು.[೨೪]
  • ೧೫೪೦ರಿಂದ ೧೫೫೬ರವರೆಗಿನ ಷೇರ್‌ ಷಹಾ ಸೂರಿಯ ೧೬ ವರ್ಷಗಳ ಆಳ್ವಿಕೆ ಹೊರತುಪಡಿಸಿದರೆ ಮೊಘಲ್ ಸಾಮ್ರಾಜ್ಯ ಉತ್ತರ ಭಾರತವನ್ನು ಸುಮಾರು ಮೂರು ಶತಮಾನಗಳಿಗೂ ಮಿಕ್ಕಿ ಆಳಿತು.[೩೪]
  • ೧೫೫೩–೧೫೫೬ ವೇಳೆ, ಹೇಮುವು ಮೊಘಲ್ ದೊರೆ ಹೂಮಾಯೂನ್‌ನ ಸೇನಾಪಡೆಯನ್ನು ಆಗ್ರಾ ಮತ್ತು ದೆಹಲಿಯಲ್ಲಿ ಸೋಲಿಸಿ ದೆಹಲಿ ಗದ್ದುಗೆ ಏರಿದನು. ಆದಾಗ್ಯೂ, ಎರಡನೇ ಪಾಣಿಪತ್ ಕದನದಲ್ಲಿ ಅಕ್ಪರ್‌ನ ನೇತೃತ್ವದ ಮೊಘಲರ ಸೇನಾಪಡೆ, ಹೇಮು ಪಡೆಯನ್ನು ಸದೆಬಡಿದು ದೆಹಲಿಯಲ್ಲಿ ತನ್ನ ಸಾಮ್ರಾಜ್ಯವನ್ನು ಪುನರ್ ಸ್ಥಾಪಿಸಿತು.[೩೫][೩೬][೩೭]
  • ನಂತರ ಷಾಹ್ ಜಹಾನ್‌ ದೆಹಲಿಯಲ್ಲಿ ಏಳನೇ ನಗರವನ್ನು ಕಟ್ಟಿ ತನ್ನ ಹೆಸರನ್ನಿಟ್ಟನು(ಷಹಜಹಾನಬಾದ್‌ ), ಮತ್ತು ಇದು ಸಾಮಾನ್ಯವಾಗಿ "ಹಳೇ ನಗರ" ಅಥವಾ "ಹಳೆದೆಹಲಿ" ಎಂದು ಪ್ರಸಿದ್ಧವಾಗಿದೆ. ೧೬೩೮ರ ನಂತರ ಈ ಹಳೇ ನಗರ ಮೊಘಲ್ ಸಾಮ್ರಾಜ್ಯದ ರಾಜಧಾನಿಯಾಗಿ ಕಾರ್ಯನಿರ್ವಹಿಸಿತು. ೧೬೮೦ರ ಬಳಿಕ, ಹಿಂದೂ ಮರಾಠರು ಪ್ರಾಮುಖ್ಯತೆಗೆ ಬರುತ್ತಿದ್ದಂತೆ ಮೊಘಲ್ ದೊರೆಗಳ ಪ್ರಭಾವ ಗಮನಾರ್ಹವಾಗಿ ತಗ್ಗಿತು.[೩೮]
  • ಬಲಹೀನವಾಗಿದ್ದ ಮೊಘಲ್ ಸಾಮ್ರಾಜ್ಯ ಕರ್ನಾಲ ಕದನದಲ್ಲಿ ಸೋತಿತಲ್ಲದೆ, ವಿಜಯೀ ನಾದಿರ್ ಷಾನ ಪಡೆಗಳು ದೆಹಲಿಗೆ ನುಗ್ಗಿ ನವಿಲಿನ ಸಿಂಹಾಸನ ಸೇರಿದಂತೆ ಬೊಕ್ಕಸವನ್ನು ಕೊಳ್ಳೆ ಹೊಡೆದವು.[೩೯] ೧೭೫೨ರಲ್ಲಿ ಸಹಿ ಹಾಕಲಾದ ಒಪ್ಪಂದದ ಪ್ರಕಾರ, ಮೊಘಲ ಗದ್ದುಗೆಯ ರಕ್ಷಣೆಯ ಹೊಣೆ ಮರಾಠರ ಹೆಗಲಿಗೆ ಬಿತ್ತು.[೪೦]

ಸ್ವಾತಂತ್ರ್ಯದ ನಂತರಸಂಪಾದಿಸಿ

ಭಾರತದ ಇತರೆ ಭಾಗಗಳಿಂದ ದೆಹಲಿಗೆ ವಲಸೆ ಬರುವುದು ಈಗಲೂ ಮುಂದುವರಿದಿದೆ. ಇದರಿಂದಾಗಿ ದೆಹಲಿಯ ಜನಸಂಖ್ಯೆ ಏರುತ್ತಿದ್ದು, ಜನನ ಪ್ರಮಾಣ ಇಳಿಯುತ್ತಿದೆ.[೪೨]

  • ಸೀಮಿತ ಅಧಿಕಾರದೊಂದಿಗೆ ತನ್ನದೇ ಆದ ಶಾಸನ ಸಭೆಯನ್ನು ರಚಿಸಲು ದೆಹಲಿಗೆ ಈ ಕಾಯಿದೆ ಅನುವು ಮಾಡಿಕೊಟ್ಟಿತು.[೩] ಡಿಸೆಂಬರ್ ೨೦೦೧ರಂದು, ಸಶಸ್ತ್ರ ಉಗ್ರರು ಭಾರತದ ಸಂಸತ್ ಕಟ್ಟಡದ ಮೇಲೆ ದಾಳಿ ನಡೆಸಿದ ಪರಿಣಾಮ ಆರು ಮಂದಿ ಭದ್ರತಾ ಸಿಬ್ಬಂದಿ ಹತರಾದರು.[೪೩]
  • ಈ ದಾಳಿಯ ಹಿಂದೆ ಪಾಕಿಸ್ತಾನ-ಮೂಲದ ಉಗ್ರಗಾಮಿ ತಂಡಗಳ ಕೈವಾಡವಿರುವ ಬಗ್ಗೆ ಭಾರತ ಶಂಕೆ ವ್ಯಕ್ತಪಡಿಸಿದ್ದರಿಂದಾಗಿ ಉಭಯ ದೇಶಗಳ ನಡುವೆ ಭಾರಿ ದೊಡ್ಡ ರಾಜತಾಂತ್ರಿಕ ಬಿಕ್ಕಟ್ಟು ಉದ್ಭವಿಸಿತು.[೪೪]ಅಕ್ಟೋಬರ್‌ 2005 ಮತ್ತು ಸೆಪ್ಟೆಂಬರ್ 2008ರಲ್ಲಿ ದೆಹಲಿ ಮೇಲೆ ಮತ್ತೆ ಉಗ್ರಗಾಮಿ ದಾಳಿಗಳು ನಡೆದು ಕ್ರಮವಾಗಿ ೬೨[೪೫] ಮತ್ತು ೩೦[೪೬] ನಾಗರಿಕರು ಸಾವನ್ನಪ್ಪಿದರು.

ದೆಹಲಿ ಆಡಳಿತ ಸಮಸ್ಯೆಸಂಪಾದಿಸಿ

ಕೇಂದ್ರ ಸರ್ಕಾರ ಮತ್ತು ರಾಜ್ಯ ಸರ್ಕಾರಗಳ ಆಡಳಿತಕ್ಕೆ ಒಳಪಟ್ಟಿರುವ ದೆಹಲಿ, ಅತ್ತ ಕೇಂದ್ರಾಡಳಿತ ಪ್ರದೇಶವೂ ಅಲ್ಲ, ಇತ್ತ ಪೂರ್ಣ ಪ್ರಮಾಣದ ರಾಜ್ಯವೂ ಆಗಿಲ್ಲ. ಕೇಂದ್ರಾಡಳಿತ ಪ್ರದೇಶಗಳ ಸಂಪೂರ್ಣ ಆಡಳಿತದ ಹೊಣೆಯು ಕೇಂದ್ರ ಸರ್ಕಾರಕ್ಕೆ ಸೇರಿ­ದ್ದರೆ, ರಾಜ್ಯಗಳ ಆಡಳಿತವು ಚುನಾಯಿತ ಪ್ರತಿನಿಧಿಗಳ (ಶಾಸಕರ) ಸರ್ಕಾರದ ನಿಯಂತ್ರಣ­ದಲ್ಲಿ ಇರುತ್ತದೆ. ದೆಹಲಿ­ಯಲ್ಲಿ ಕೇಂದ್ರ ಮತ್ತು ರಾಜ್ಯ ಸರ್ಕಾರದ ಆಡಳಿತ ಇದೆ. ಇದೇ ಕಾರಣಕ್ಕೆ ದೆಹಲಿಗೆ ಪೂರ್ಣ ಪ್ರಮಾಣದ ರಾಜ್ಯದ ಸ್ಥಾನ­ಮಾನ ಸಿಗಬೇಕು ಎನ್ನುವ ಕೂಗು ಕೇಳಿ ಬರುತ್ತದೆ.

ಅಟಲ್ ಬಿಹಾರಿ ವಾಜಪೇಯಿ ನೇತೃತ್ವದ ಎನ್‌ಡಿಎ ಸರ್ಕಾರವು 2003ರಲ್ಲಿಯೇ ದೆಹಲಿಗೆ ಪೂರ್ಣ ಪ್ರಮಾಣದ ರಾಜ್ಯ ಸ್ಥಾನಮಾನ ನೀಡಲು ಉದ್ದೇಶಿಸಿತ್ತು. ಈ ಸಂಬಂಧ ಲೋಕಸಭೆಯಲ್ಲಿ ಮಸೂದೆಯನ್ನೂ ಮಂಡಿಸ­ಲಾಗಿತ್ತು. ಸಂಸತ್ತಿನ ಸ್ಥಾಯಿ ಸಮಿತಿ ಪರಾಮರ್ಶೆಗೆ ಒಪ್ಪಿಸಿರುವ ಈ ಮಸೂದೆ ಇದುವರೆಗೂ ನೆನೆಗುದಿಗೆ ಬಿದ್ದಿದೆ.

ಬ್ರಿಟಿಷರು ಕೋಲ್ಕತ್ತಾ ಬದಲಿಗೆ ದೆಹಲಿಯನ್ನು ದೇಶದ ರಾಜಧಾನಿ­ಯನ್ನಾಗಿ 1911ರಲ್ಲಿ ಘೋಷಿಸಿದ್ದರು. 2011ರಲ್ಲಿ ರಾಜಧಾನಿ ಘೋಷಣೆಗೆ 100 ವರ್ಷ ತುಂಬಿದ ಸಂದರ್ಭದಲ್ಲಿ ಲೋಕಸಭೆಯಲ್ಲಿ ಸಂಸ­ದರು ಪಕ್ಷಭೇದ ಮರೆತು ದೆಹಲಿಗೆ ಪೂರ್ಣ ಪ್ರಮಾಣದ ರಾಜ್ಯ ಸ್ಥಾನಮಾನ ನೀಡಬೇಕು ಎಂದು ಒತ್ತಾಯಿಸಿದ್ದರು.

ಕೇಂದ್ರಾಡಳಿತ ಪ್ರದೇಶ 1991ರ ಮುಂಚೆ ದೆಹಲಿ ಕೇಂದ್ರಾ­ಡಳಿತ ಪ್ರದೇಶವಾಗಿತ್ತು. ಮೆಟ್ರೊ­ಪಾಲಿಟನ್ ಮಂಡಳಿಯು ಇದರ ಆಡಳಿತದ ಹೊಣೆಗಾರಿಕೆ ಹೊಂದಿತ್ತು. ಈ ಮಂಡಳಿಗೆ ಸೀಮಿತ ಅಧಿಕಾರ ಇತ್ತು. ಆನಂತರ ಸಂವಿಧಾನದ 69ನೆ ತಿದ್ದು­ಪಡಿ ಅನ್ವಯ ಈ ವ್ಯವಸ್ಥೆ ಕೈಬಿಟ್ಟು ದೆಹಲಿಯ ಹೆಸರನ್ನೂ ಬದಲಾ­ಯಿಸಿ, ದೆಹಲಿಯ ರಾಷ್ಟ್ರೀಯ ರಾಜ­ಧಾನಿ ಪ್ರದೇಶ ಎಂದು ಕರೆಯ­ಲಾಯಿತು.

ಈ ಪ್ರದೇಶದ ಆಡಳಿತ ಉಸ್ತುವಾರಿ ಹೊಣೆ­ ವಿಧಾನ ಸಭೆಗೆ ಒಪ್ಪಿಸ­ಲಾಯಿತು. ಮಂತ್ರಿ­ಮಂಡಳ, ಅದ­ಕ್ಕೊಬ್ಬ ಮುಖ್ಯಮಂತ್ರಿ ಇರಬೇಕು ಎಂದು ನಿಗದಿಪಡಿಸ­ಲಾಯಿತು. ವಿಧಾನ­ಸಭೆಗೆ ಇರುವ ವಿಶೇಷ ಅಧಿಕಾರವನ್ನು ದೆಹಲಿಗೆ ಅನ್ವಯಿಸಲಿಲ್ಲ. ಹೀಗಾಗಿ ದೆಹಲಿ ವಿಶೇಷ ದರ್ಜೆಯ ಕೇಂದ್ರಾಡಳಿತ ಪ್ರದೇಶ­ವಾಯಿತು. ದೆಹಲಿಯಂತೆಯೇ ಪುದುಚೆರಿ ಕೂಡ ಕೇಂದ್ರಾಡಳಿತ ಮತ್ತು ರಾಜ್ಯದ ಸ್ಥಾನಮಾನ ಹೊಂದಿದೆ.

ವಿಧಾನಸಭೆ ಚುನಾವಣೆ 1993ರಲ್ಲಿ ಮೊದಲ ಬಾರಿಗೆ ದೆಹಲಿ ರಾಜ್ಯ ವಿಧಾನಸಭೆಗೆ ಚುನಾ-­ವಣೆ ನಡೆಯಿತು. ಮೊದಲ ಬಾರಿಗೆ ಬಿಜೆಪಿ ಅಧಿಕಾರಕ್ಕೆ ಬಂದಿತು. ನಂತರ ನಡೆದ ಮೂರು ಚುನಾವಣೆ­ಗಳಲ್ಲಿ ಕಾಂಗ್ರೆಸ್ ಪಕ್ಷವೇ ಅಧಿಕಾರದ ರುಚಿ ಅನುಭವಿ­ಸಿತು. 2013ರಲ್ಲಿ ನಡೆದ ಚುನಾವಣೆ­ಯಲ್ಲಿ ಆಮ್ ಆದ್ಮಿ ಪಕ್ಷ ಮೊದಲ ಬಾರಿಗೆ ಸ್ಪರ್ಧಿಸಿ ಎರಡನೆ ಅತಿದೊಡ್ಡ ಪಕ್ಷವಾಗಿ ಹೊರ ಹೊಮ್ಮಿತು. 49 ದಿನಗಳವರೆಗೆ ಅಧಿಕಾರ ನಡೆಸಿತು. ದೆಹಲಿಯು ಪೂರ್ಣ ಪ್ರಮಾಣದ ರಾಜ್ಯದ ಸ್ಥಾನಮಾನ ಪಡೆಯಲು ಹಲವು ಅಡಚಣೆಗಳಿವೆ.

ಡಿಡಿಎ ನಿಯಂತ್ರಣದಲ್ಲಿ ಭೂಮಿ ದೆಹಲಿ ವ್ಯಾಪ್ತಿಯ ಭೂಮಿಯು ದೆಹಲಿ ಅಭಿವೃದ್ಧಿ ಪ್ರಾಧಿಕಾರದ (ಡಿಡಿಎ) ನಿಯಂತ್ರಣದಲ್ಲಿ ಇದೆ. ಈ ಪ್ರಾಧಿಕಾರವು ಭೂಮಿ ವಶಪಡಿಸಿ­ಕೊಳ್ಳುವ ಸಂಪೂರ್ಣ ಅಧಿಕಾರ ಹೊಂದಿದೆ. ಕೇಂದ್ರ ನಗರಾಭಿವೃದ್ಧಿ ವ್ಯವಹಾರ ಸಚಿವಾಲಯದ ನಿಯಂತ್ರ­ಣ­­ದಡಿ ‘ಡಿಡಿಎ’ ಕಾರ್ಯನಿರ್ವ­ಹಿಸುತ್ತದೆ.

ಕಾಯ್ದೆ–ಸುವ್ಯವಸ್ಥೆ ಹೊಣೆಗಾರಿಕೆ ದೆಹಲಿಯಲ್ಲಿ ಕಾಯ್ದೆ ಸುವ್ಯವಸ್ಥೆ ನೋಡಿಕೊಳ್ಳುವ ಹೊಣೆಗಾರಿಕೆಯು ರಾಜ್ಯ ಸರ್ಕಾರದ ಮೇಲೆ ಇಲ್ಲ. ಕೇಂದ್ರ ಗೃಹ ಸಚಿವಾಲಯವು ದೆಹಲಿ ಪೊಲೀಸ್ ವ್ಯವಸ್ಥೆಯ ಉಸ್ತುವಾರಿ ನೋಡಿಕೊ­ಳ್ಳುತ್ತದೆ. ಇಲ್ಲಿಯ ಮೆಟ್ರೊ­ಪಾಲಿಟನ್ ಪೊಲೀಸ್ ಪಡೆಯು ವಿಶ್ವದಲ್ಲಿಯೇ ಅತಿದೊಡ್ಡ ಮೆಟ್ರೊ­ಪಾಲಿಟನ್ ಪಡೆ­ಯಾಗಿದೆ.

ದೆಹಲಿಯ ಆಡಳಿತದ ನಿರ್ವಹ­ಣೆಯು ಸಾಕಷ್ಟು ಸಂಕೀರ್ಣ­ವಾಗಿದೆ. ನಾಗರಿಕ ಸೇವೆಗಳಾದ ಸ್ವಚ್ಛತೆ, ರಸ್ತೆಗಳ ನಿರ್ವಹಣೆ, ಕೆಲವು ತೆರಿಗೆ, ಮೂಲ­ಸೌಕರ್ಯ, ಮುಂತಾದವುಗಳ ಹೊಣೆ­ಗಾ­ರಿಕೆ­ಯನ್ನು ಮುನ್ಸಿಪಲ್ ಕಾರ್ಪೊ­ರೇಷನ್ ನಿರ್ವಹಿಸುತ್ತದೆ. 1992­ರಲ್ಲಿ ಸಂವಿಧಾನದ 74ನೆ ತಿದ್ದುಪಡಿ ಅನ್ವಯ, ದೆಹಲಿ ಮುನ್ಸಿಪಲ್ ಕಾರ್ಪೊ­ರೇಷನ್ ಪುನರ್ ರಚನೆಗೊಂಡಿತು.

272 ಸದಸ್ಯರ ಈ ಮಹಾನಗರ ಪಾಲಿಕೆಯಲ್ಲಿ 1997­ರಲ್ಲಿ ಬಿಜೆಪಿ ಅಧಿಕಾರ ನಡೆಸಿತು. 2002ರಲ್ಲಿ ಕಾಂಗ್ರೆಸ್ ಅಧಿಕಾರದ ರುಚಿ ನೋಡಿ­ದರೆ, 2007ರಲ್ಲಿ ಮತ್ತೆ ಬಿಜೆಪಿ ಅಧಿಕಾರಕ್ಕೆ ಬಂದಿತು.

2012ರಲ್ಲಿ ಇದನ್ನು ಮೂರು ಪಾಲಿಕೆಗಳಾಗಿ (ಉತ್ತರ, ದಕ್ಷಿಣ ಮತ್ತು ಪೂರ್ವ) ವಿಭಜಿಸಲಾಯಿತು. ಈ ಮೂರೂ ಪಾಲಿಕೆಗಳು ಈಗಲೂ ಬಿಜೆಪಿಯ ನಿಯಂತ್ರಣದಲ್ಲಿ ಇವೆ. ಪಾಲಿಕೆಯ ವೆಚ್ಚದ ಬಹುಭಾಗವನ್ನು ರಾಜ್ಯ ಸರ್ಕಾರವೇ ಭರಿಸುತ್ತದೆ.

ಪೌರ ಸಂಸ್ಥೆಗಳು ದೆಹಲಿಯ ಲ್ಯೂಟಿಯೆನ್ಸ್ ದೆಹಲಿ ಪ್ರದೇಶದ ಮೇಲೆ ಯಾವುದೇ ಅಧಿಕಾರ ಹೊಂದಿಲ್ಲ. ಈ ಪ್ರದೇಶದಲ್ಲಿ ಕೇಂದ್ರ ಸಚಿವರು, ಸಂಸದರು, ರಾಜತಾಂತ್ರಿಕರು ನೆಲೆಸಿ­ದ್ದಾರೆ. ಈ ಪ್ರದೇಶದ ನಿರ್ವಹಣೆ­ಯನ್ನು ಚುನಾಯಿತರಲ್ಲದ ಸದಸ್ಯರು ಇರುವ ನವದೆಹಲಿ ಮುನ್ಸಿಪಲ್ ಮಂಡಳಿ ನಿಭಾಯಿಸುತ್ತದೆ.

ಸೇನಾ ಪಡೆಗಳ ಕಚೇರಿಗಳು ಮತ್ತು ಸಿಬ್ಬಂದಿಯ ವಸತಿ ಪ್ರದೇಶವನ್ನು ಚುನಾಯಿತ ಕಂಟೋನ್‌ಮೆಂಟ್ ಮಂಡಳಿಯು ನಿಭಾಯಿಸುತ್ತದೆ.

ಭೂಗೋಳಸಂಪಾದಿಸಿ

 
ದೆಹಲಿಯ ಬಳಿಯ ಯಮುನಾ ನದಿ
 
ನವದೆಹಲಿಯ ಇಂಡಿಯಾ ಗೇಟ್‌ ಹತ್ತಿರದ ಮಿಂಚಿನ ಕಂಬಗಳು. ದೆಹಲಿಯಲ್ಲಿ ಜುಲೈಯಿಂದ ಆಗಸ್ಟ್‌ವರೆಗೆ ಮುಂಗಾರು ಮಳೆ ಬೀಳುತ್ತದೆ.

ರಾಷ್ಟ್ರೀಯ ರಾಜಧಾನಿ ಪ್ರದೇಶ ದೆಹಲಿಯು, ನಿರ್ದಿಷ್ಟವಾಗಿ ಗ್ರಾಮೀಣ ಮತ್ತು ನಗರಗಳನ್ನು ಒಳಗೊಂಡು ವಿಶಾಲವಾಗಿ ವ್ಯಾಪಿಸಿಕೊಂಡಿದೆ.ದೆಹಲಿಯು ಗರಿಷ್ಠ ಉದ್ದ ಮತ್ತು ವಿಸ್ತಾರವನ್ನು ಹೊಂದಿದೆ. ದೆಹಲಿಯಲ್ಲಿ ಮೂರು ಸ್ಥಳೀಯ ಸಂಸ್ಥೆಗಳಿವೆ(ಕಾನೂನು ಸಮ್ಮತ ಪಟ್ಟಣಗಳು) ಅವುಗಳೆಂದರೆ, ದೆಹಲಿ ಪುರಸಭೆ(ಪ್ರದೇಶವು, ನವದೆಹಲಿ ಪುರಸಭೆ ಸಮಿತಿ ಮತ್ತು ದೆಹಲಿ ಸೇನಾವಸತಿ ಮಂಡಳಿ.[೪೭]

ದೆಹಲಿ ವಿಕಸನಶೀಲನ ಪ್ರದೇಶವಾಗಿದ್ದು, ಉತ್ತರದ ತುದಿಯಲ್ಲಿ ಸರೂಪ್ ನಗರವಿದ್ದರೆ, ದಕ್ಷಿಣದಲ್ಲಿ ರಾಜೋರ್ಕಿವರೆಗೂ ವ್ಯಾಪಿಸಿದೆ. ಪಶ್ಚಿಮ ತುದಿಯಲ್ಲಿ ನಜಾಫ್‌ಘರ್ ಇದ್ದು, ಮತ್ತು ಪೂರ್ವ ತುದಿಯಲ್ಲಿ ಯಮುನಾ ನದಿಯಿದೆ.(ಇಲ್ಲಿ ಹೆಚ್ಚುಕಡಮೆ ಸಂಪ್ರದಾಯವಾದಿಗಳೇ ಇದ್ದಾರೆ). ಶಾಹ್ದಾರಾ ಮತ್ತು ಭಜನ್ಪುರ ಮುಂತಾದ ಸ್ಥಳಗಳು ಪೂರ್ವ ತುದಿಯಲ್ಲಿದ್ದು, ಇವು ದೆಹಲಿಯ ಪ್ರಮುಖ ವ್ಯಾಪಾರ ಕೇಂದ್ರಗಳೂ ಹೌದು.ದಕ್ಷಿಣ ಮತ್ತು ಪೂರ್ವದ ಗಡಿಗಳೆನ್ನಲಾದ ನೋಯ್ಡಾ ಮತ್ತು DLFಅನ್ನು NCR ಆವರಿಸಿಕೊಂಡಿದೆ.

ವಿಚಿತ್ರವೇನೆಂದರೆ, ದೆಹಲಿಯ ಮುಖ್ಯ ಹರವು ನಿರ್ದಿಷ್ಟ ಭೌಗೋಳಿಕ ಲಕ್ಷಣಗಳಿಗೆ ಅನುಗುಣವಾಗಿಲ್ಲ (ಉದಾಹರಣೆಗೆ, ಲಂಡನ್‌ಗಿಂತ ವ್ಯತಿರಿಕ್ತವಾಗಿದೆ. ಅಲ್ಲಿ ಥೇಮ್ಸ್ ನದಿ ಮಧ್ಯಭಾಗದಲ್ಲಿದ್ದು, ಹ್ಯಾಪ್‌ಸ್ಟೆಡ್ ಹೀತ್ ಬೆಟ್ಟ ಉತ್ತರದ ಮೊದಲ ಗಡಿಯಾಗಿದ್ದರೆ, ದಕ್ಷಿಣದ ಗಡಿಯು ನದಿ ಬಳಿ ಯಿದೆ. ಅಂತೆಯೇ ಪಶ್ಚಿಮದ ಗಡಿಯು ಪ್ಯಾಡ್ಡಿಂಗ್ಟನ್-ಜಲಾನಯನ ಪ್ರದೇಶದ ಕೆಳತುದಿಯಲ್ಲಿದೆ) ದೆಹಲಿಯ ಮುಖ್ಯ ನಗರ ಪ್ರದೇಶ ದಕ್ಷಿಣದ ಸಾಕೆಟ್‌ನಲ್ಲೇ ಮುಕ್ತಾಯವಾಗುವುದಿಲ್ಲ, ಸುಲಭವಾಗಿ ಹೇಳುವುದಿದ್ದರೆ ಉತ್ತರದ ಗಡಿ ಹಿಂದೆ ಕಾನ್ಹಾಟ್ ಪ್ಲೇಸ್ ಆಗಿತ್ತು, ಅಂತೆಯೇ ಪಶ್ಚಿಮದ ಗಡಿ NH೮ ಆಗಿತ್ತು.

ದೆಹಲಿ ಭೂಪ್ರದೇಶವು ಯದ್ವಾತದ್ವಾ ವಿಸ್ತಾರವಾಗಿದೆ. ಉತ್ತರದ ಬಯಲು ಕೃಷಿ ಭೂಮಿಯಿಂದ ಆರಂಭವಾಗಿ ಒಣ ಭೂಮಿಯಲ್ಲಿ ಕೊನೆಗೊಳ್ಳುತ್ತದೆ, ಅಂತೆಯೇ ದಕ್ಷಿಣದಲ್ಲಿ ನಿರ್ಜಲ ಬೆಟ್ಟಗಳಿವೆ(ರಾಜಸ್ಥಾನದ ಅರಾವಳಿ ಬೆಟ್ಟಗಳ ಇನ್ನೊಂದು ಮಗ್ಗುಲು).ನಗರದ ದಕ್ಷಿಣ ಭಾಗಗಳಲ್ಲಿ ನೈಸರ್ಗಿಕವಾದ ಬೃಹತ್ ಸರೋವರಗಳಿದ್ದ ಕಾಲವೊಂದಿತ್ತು. ಆದರೆ ಈಗ ಅವು ಗಣಿಗಾರಿಕೆಯಿಂದಾಗಿ ಬತ್ತಿ ಹೋಗಿವೆ. ನಗರದ ಗಡಿ ಯಮುನಾ ನದಿ.

ದೆಹಲಿ ನಗರದ ಭಾಗವಾಗಿರದ ನದಿಯ ಪೂರ್ವಕ್ಕಿರುವ ಪ್ರದೇಶಗಳೊಂದಿಗೆ ನಗರಕ್ಕೆ ಉತ್ತಮ ಸಂಪರ್ಕವಿದ್ದಾಗ್ಯೂ, ಅನೇಕ ಸೇತುವೆಗಳು ಮತ್ತು ಮೆಟ್ರೋ ಸುರಂಗಮಾರ್ಗಗಳು ನಗರವನ್ನು ಪ್ರತ್ಯೇಕಿಸುತ್ತವೆ. ನವ ದೆಹಲಿ ಸೇರಿದಂತೆ ನಗರದ ಒಟ್ಟು ಸಮಗ್ರತೆಯು ನದಿಯ ಪಶ್ಚಿಮ ಭಾಗಕ್ಕಿದೆ. ನದಿಯ ಪೂರ್ವ ಭಾಗ ಈಗಲೂ NCRನ್ನೇ ಮುಂದುವರಿಸಿದ್ದರೂ, ಅದು ದೆಹಲಿಯಲ್ಲ.

ದೆಹಲಿಯುಭಾರತದ ಉತ್ತರ ಭಾಗದಲ್ಲಿದೆ. ಇದು ಪೂರ್ವದಲ್ಲಿ ಉತ್ತರ ಪ್ರದೇಶ ಮತ್ತು ಪಶ್ಚಿಮ, ಉತ್ತರ ಮತ್ತು ದಕ್ಷಿಣದಲ್ಲಿ ಹರಿಯಾಣ ಎಂಬ ಭಾರತೀಯ ರಾಜ್ಯಗಳಿಂದ ಸುತ್ತುವರಿಯಲ್ಪಟ್ಟಿದೆ. ದೆಹಲಿಯ ಸರಿಸುಮಾರು ಭಾಗವು ಗಂಗಾನದಿಯ ಬಯಲು ಪ್ರದೇಶಗಳಲ್ಲಿದೆ.

ಯಮುನಾ ನದಿ ಬಯಲು ಪ್ರದೇಶ ಮತ್ತು ದೆಹಲಿಯ ಪರ್ವತ ಶ್ರೇಣಿಗಳು ದೆಹಲಿಯ ಎರಡು ಪ್ರಮುಖ ಭೌಗೋಳಿಕ ಲಕ್ಷಣವಾಗಿದೆ. ಕೆಳಮಟ್ಟದಲ್ಲಿರುವ ಯಮುನಾ ನದಿ ಬಯಲು ಪ್ರದೇಶವು ಕೃಷಿಗೆ ಸೂಕ್ತವಾದ ಮೆಕ್ಕಲು ಮಣ್ಣನ್ನು ಒದಗಿಸುತ್ತದೆ. ಆದರೂ ಈ ನದಿ ಬಯಲು ಪ್ರದೇಶಗಳು ಪದೇ ಪದೇ ಪ್ರವಾಹಕ್ಕೆ ತುತ್ತಾಗುವ ಪ್ರವೃತ್ತಿ ಹೊಂದಿವೆ. ೩೧೮ ಮೀಟರ್‌ (೧,೦೪೩ ಅಡಿ) [೪೮] ಎತ್ತರವಿರುವ ಇಲ್ಲಿನ ಪರ್ವತಶ್ರೇಣಿಗಳು ಈ ಪ್ರದೇಶದ ಅತ್ಯಂತ ಪ್ರಭಾವಿ ಭೌಗೋಳಿಕ ಲಕ್ಷಣವನ್ನು ರೂಪಿಸಿವೆ. ಅರಾವಳಿ ಪರ್ವತ ಶ್ರೇಣಿಯು ನಗರದ ದಕ್ಷಿಣ ಭಾಗದಿಂದ ಆರಂಭಗೊಂಡು ಪಶ್ಚಿಮ, ಈಶಾನ್ಯ ಮತ್ತು ವಾಯುವ್ಯ ಭಾಗಗಳನ್ನು ಸುತ್ತುವರಿದಿದೆ. ಹಿಂದೂ ಧರ್ಮದ ಪವಿತ್ರ ನದಿಯಾಗಿರುವ ಯಮುನಾ ನದಿಯು ದೆಹಲಿಯಲ್ಲಿ ಹರಿಯುವ ಪ್ರಮುಖ ನದಿಯಾಗಿದೆ.

ಇಲ್ಲಿ ಹರಿಯುವ ಇನ್ನೊಂದು ನದಿಯಾದ ಹಿಂದೊನ್‌ ನದಿಯು ಘಜೀಯಾಬಾದ್‌ನಿಂದ ದೆಹಲಿಯ ಪೂರ್ವ ಭಾಗ ವನ್ನು ಬೇರ್ಪಡಿಸುತ್ತದೆ. ದೆಹಲಿಯು ಭೂಕಂಪ ಪ್ರದೇಶ-IV ವ್ಯಾಪ್ತಿಯಲ್ಲಿರುವುದರಿಂದ, ಅದು ಪ್ರಮುಖ ಭೂಕಂಪಗಳಿಗೆ ಗುರಿಯಾಗಬಹುದು.[೪೯]

ವಾಯುಗುಣಸಂಪಾದಿಸಿ

ಇದನ್ನೂ ನೋಡಿ: ದೆಹಲಿಯ ವಾಯುಗುಣ

ದೆಹಲಿಯಲ್ಲಿ ಏಪ್ರಿಲ್‌ ತಿಂಗಳ ಆರಂಭದಿಂದ ಅಕ್ಟೋಬರ್‌ನ ಮಧ್ಯದವರೆಗೂ ದೀರ್ಘಾವಧಿ ಬೇಸಿಗೆಯಿದ್ದು, ವಿಪರೀತವಾದ ಉಷ್ಣ ಹವೆಯಿರುತ್ತದೆ. ಈ ನಡುವೆ ಮುಂಗಾರು ಮಾರುತವೂ ಬಂದು ಹೋಗುತ್ತದೆ. ಮಾರ್ಚ್‌ ತಿಂಗಳ ಆರಂಭದಲ್ಲಿ ಗಾಳಿಯು ಹಿಮ್ಮುಖವಾಗಿ ಬೀಸುತ್ತದೆ. ಅಂದರೆ ವಾಯುವ್ಯ ದಿಕ್ಕಿನಿಂದ ನೈರುತ್ಯ ದಿಕ್ಕಿನಡೆಗೆ ಬೀಸುತ್ತದೆ. ಜೊತೆಗೆ ಇದು ರಾಜಸ್ಥಾನದಿಂದ ಬಿಸಿಗಾಳಿ ಮತ್ತು ಮರಳನ್ನು ತರುತ್ತದೆ. ಇದು ದೆಹಲಿಯ ಬೇಸಿಗೆಯ ಲಕ್ಷಣ. ಇದನ್ನು ಲೂ ಎಂದು ಕರೆಯುತ್ತಾರೆ.

ದೆಹಲಿಯಲ್ಲಿ ಮಾರ್ಚ್‌ನಿಂದ ಮೇ ತಿಂಗಳವರೆಗಿನ ಅವಧಿಯಲ್ಲಿ ವಿಪರೀತ ಉಷ್ಣ ಹವಾಗುಣವಿರುತ್ತದೆ. ಜೂನ್‌ನ ಕೊನೆಯಲ್ಲಿ ಮುಂಗಾರು ಮಾರುತ ಬರುವುದರಿಂದ ಬಿಸಿಲಿನಿಂದ ಸ್ವಲ್ಪ ಮಟ್ಟಿನ ಬಿಡುವು ಸಿಗುತ್ತದೆ. ಆದರೆ ಅದೇ ಸಮಯದಲ್ಲಿ ಆದ್ರತೆ ಹೆಚ್ಚಾಗುತ್ತದೆ. ಚಳಿಗಾಲವು ಡಿಸೆಂಬರ್‌ನ ಕೊನೆಯಲ್ಲಿ ಆರಂಭಗೊಂಡು, ಜನವರಿಯ ಹೊತ್ತಿಗೆ ಭಾರಿ ಹಿಮದೊಂದಿಗೆ ಕ್ರೂರವಾಗುತ್ತದೆ.[೫೦] ಗರಿಷ್ಠ ತಾಪಮಾನದ ವ್ಯಾಪ್ತಿಯು −೦.೬ °C (೩೦.೯ °F) ಯಿಂದ ೫೫ವರೆಗೆ ಇರುತ್ತದೆ.[೫೧]

ವಾರ್ಷಿಕ ತಾಪಮಾನ ೨೫ °C (೭೭ °F) ಆಗಿದ್ದು, ಮಾಸಿಕ ತಾಪಮಾನದ ವ್ಯಾಪ್ತಿಯು ೧೩ °Cಯಿಂದ ೩೨ °Cವರೆಗೆ (೫೬ °F ಯಿಂದ ೯೦ °F) ಇರುತ್ತದೆ.[೫೨] ವಾರ್ಷಿಕ ಸರಾಸರಿ ಮಳೆಯ ಪ್ರಮಾಣವು ೭೧೪ ಮಿಲಿ ಮೀಟರ್‌ನಷ್ಟಿದ್ದು (೨೮.೧ ಅಂಗುಲಗಳು), ಈ ಪೈಕಿ ಜುಲೈ ಮತ್ತು ಆಗಸ್ಟ್‌ನಲ್ಲಿ ಹೆಚ್ಚಿನ ಮಳೆಯಾಗುತ್ತದೆ.[೨೪] ದೆಹಲಿಗೆ ಮುಂಗಾರು ಮಾರುತ ಸರಾಸರಿಯಾಗಿ ಜೂನ್‌ ೨೯ರಂದು ಆಗಮಿಸುತ್ತದೆ.[೫೩]

ಪೌರಾಡಳಿತಸಂಪಾದಿಸಿ

 
ದೆಹಲಿಯ ಒಂಬತ್ತು ಜಿಲ್ಲೆಗಳನ್ನು ತೋರಿಸುವ ನಕ್ಷೆ
ಇದನ್ನೂ ನೋಡಿ: Divisions of Delhi, ದೆಹಲಿಯ ಜಿಲ್ಲೆಗಳು, and List of towns in National Capital Territory of Delhi

ಜುಲೈ ೨೦೦೭ರ ಹೊತ್ತಿಗೆ ರಾಷ್ಟ್ರೀಯ ರಾಜಧಾನಿ ಪ್ರದೇಶವಾದ ದೆಹಲಿಯನ್ನು ಒಂಬತ್ತು ಜಿಲ್ಲೆಗಳು, ೨೭ ತೆಹ್ಸಿಲ್‌ಗಳು, ೫೯ ಗಣತಿ ನಗರಗಳು, ೧೬೫ ಗ್ರಾಮಗಳು ಮತ್ತು ಮೂರು ಕಾನೂನು ಸಮ್ಮತ ನಗರಗಳಾದ– ದೆಹಲಿಯ ಪುರಸಭೆ(MCD), ನವ ದೆಹಲಿ ಪುರಸಭೆ ಸಮಿತಿ (NDMC) ಮತ್ತು ದೆಹಲಿ ಸೇನಾವಸತಿ ಮಂಡಳಿ (DCB) ಸಂಕ್ಷಿಪ್ತಗೊಳಿಸಲಾಗಿತ್ತು.[೫೫]

ದೆಹಲಿ ಮಹಾನಗರ ಪ್ರದೇಶ ರಾಷ್ಟ್ರೀಯ ರಾಜಧಾನಿ ಪ್ರದೇಶ ದೆಹಲಿಯೊಳಗಿದೆ (NCT). NCT ಈ ಮುಂದಿನ ಮೂರು ಸ್ಥಳೀಯ ಪುರಸಭಾ ಸಂಸ್ಥೆಗಳನ್ನು ಹೊಂದಿದೆ: ದೆಹಲಿಯ ಪುರಸಭೆ (MCD), ನವ ದೆಹಲಿ ಪುರಸಭೆ ಸಮಿತಿ (NDMC) ಮತ್ತು ದೆಹಲಿ ಸೇನಾವಸತಿ ಮಂಡಳಿ. ಸುಮಾರು ೧೩.೭೮ ದಶಲಕ್ಷ ಜನರಿಗೆ ಪೌರ ಸೌಕರ್ಯವನ್ನು ಒದಗಿಸುತ್ತಿರುವ MCDಯು, ವಿಶ್ವದ ಅತಿ ದೊಡ್ಡ ಪುರಸಭಾ ಸಂಸ್ಥೆಗಳಲ್ಲಿ ಒಂದಾಗಿದೆ.[೫೬]

ಭಾರತದ ರಾಜಧಾನಿಯಾಗಿರುವ ನವದೆಹಲಿಯು NDMC ಆಡಳಿತದಡಿಯಲ್ಲಿ ಬರುತ್ತದೆ. NDMC ಅಧ್ಯಕ್ಷರನ್ನು ದೆಹಲಿಯ ಮುಖ್ಯಮಂತ್ರಿಯೊಂದಿಗೆ ಚರ್ಚಿಸಿ ಭಾರತ ಸರಕಾರ ನೇಮಿಸುತ್ತದೆ. ದೆಹಲಿಯ ರಾಷ್ಟ್ರೀಯ ರಾಜಧಾನಿ ಪ್ರದೇಶದ ಹೊರಗಡೆ ದೆಹಲಿಯ ನಾಲ್ಕು ಮುಖ್ಯ ಉಪನಗರಗಳಿವೆ. ಅವುಗಳೆಂದರೆ ಗುರ್‌ಗಾಂವ್‌, ಫರಿದಾಬಾದ್‌ (ಹರಿಯಾಣದಲ್ಲಿರುವ), ಉತ್ತರ ಪ್ರದೇಶದಲ್ಲಿರುವ ನೋಯ್ಡಾ ಮತ್ತು ಘಜೀಯಾಬಾದ್‌.

ದೆಹಲಿಯನ್ನು ಒಂಬತ್ತು ಜಿಲ್ಲೆಗಳಾಗಿ ವಿಭಾಗಿಸಲಾಗಿದೆ. ಪ್ರತಿ ಜಿಲ್ಲೆಗೆ (ವಿಭಾಗ) ಸಹಾಯಕ ಕಮೀಷನರ್‌ ಮುಖ್ಯ ಅಧಿಕಾರಿ, ಮತ್ತು ಜಿಲ್ಲೆಯನ್ನು ಮೂರು ಉಪವಿಭಾಗಗಳಾಗಿ ವಿಂಗಡಿಸಲಾಗಿದೆ. ಉಪವಿಭಾಗ ನ್ಯಾಯಾಧೀಶರು ಪ್ರತಿ ಉಪವಿಭಾಗದ ಮುಖ್ಯ ಅಧಿಕಾರಿಯಾಗಿರುತ್ತಾರೆ. ಎಲ್ಲಾ ಸಹಾಯಕ ಕಮೀಷನರ್‌ಗಳು ವಿಭಾಗೀಯ ಕಮೀಷನರ್‌ರಿಗೆ ವರದಿ ಸಲ್ಲಿಸಬೇಕಾಗುತ್ತದೆ. ದೆಹಲಿಯ ಜಿಲ್ಲಾ ಆಡಳಿತವು ಎಲ್ಲಾ ರೀತಿಯ ರಾಜ್ಯ ಮತ್ತು ಕೇಂದ್ರ ಸರಕಾರದ ನೀತಿಗಳನ್ನು ಕಾರ್ಯಗತಗೊಳಿಸುವ ಮತ್ತು ಸರಕಾರದ ಹಲವು ಕಾರ್ಯಗಳ ಮೇಲ್ವಿಚಾರಣೆಯನ್ನು ನೋಡಿಕೊಳ್ಳುವ ಸಂಸ್ಥೆಯಾಗಿದೆ.

ದೆಹಲಿಯ ನ್ಯಾಯನಿರ್ವಹಣೆಯು ದೆಹಲಿ ಉಚ್ಚ ನ್ಯಾಯಾಲಯದ ವ್ಯಾಪ್ತಿಗೆ ಬರುತ್ತದೆ. ದೆಹಲಿ ಕೆಳಮಟ್ಟದ ನ್ಯಾಯಾಲಯಗಳನ್ನೂ ಹೊಂದಿದೆ: ಅವುಗಳೆಂದರೆ ಪೌರ ಸಂಬಂಧಿ ಪ್ರಕರಣಗಳಿಗೆ ಚಿಕ್ಕ ಪ್ರಕರಣಗಳ ನ್ಯಾಯಾಲಯ ಮತ್ತು ಅಪರಾಧಕ್ಕೆ ಸಂಬಂಧಿಸಿದ ಪ್ರಕರಣಗಳಿಗೆ ಸೆಷನ್ಸ್‌ ನ್ಯಾಯಾಲಯ. ಪೊಲೀಸ್ ಕಮೀಷನರ್‌ ನೇತೃತ್ವದ ದೆಹಲಿ ಪೊಲೀಸ್‌ ಪಡೆಯು ವಿಶ್ವದ ಅತ್ಯಂತ ದೊಡ್ಡ ಮಹಾನಗರ ಪೊಲೀಸ್ ಪಡೆಗಳ ಪೈಕಿ ಒಂದು.[೫೭] ದೆಹಲಿಯನ್ನು ಆಡಳಿತಾತ್ಮಕವಾಗಿ ಒಂಬತ್ತು ಪೊಲೀಸ್‍-ವಲಯಗಳಾಗಿ ವಿಂಗಡಿಸಲಾಗಿದ್ದು, ಮತ್ತು ಅದನ್ನು ೯೫ ಸ್ಥಳೀಯ ಪೊಲೀಸ್‌ ಕಛೇರಿಗಳಾಗಿ ವಿಭಾಗಿಸಲಾಗಿದೆ.[೫೮]

ಆಡಳಿತ ಮತ್ತು ರಾಜಕೀಯಸಂಪಾದಿಸಿ

Main article: Government of Delhi

ಈ ಹಿಂದೆ ವಿಶೇಷ ಕೇಂದ್ರಾಡಳಿತ ಪ್ರದೇಶ ಎಂದು ಕರೆಯಲ್ಪಟ್ಟಿದ್ದ, ದೆಹಲಿಯ ರಾಷ್ಟ್ರೀಯ ರಾಜಧಾನಿ ಪ್ರದೇಶವು ತನ್ನದೇ ಆದ ಶಾಸನ ಸಭೆ, ಲೆಫ್ಟಿನೆಂಟ್‌ ಗವರ್ನರ್‌, ಮಂತ್ರಿ ಮಂಡಲ ಮತ್ತು ಮುಖ್ಯಮಂತ್ರಿಯನ್ನು ಹೊಂದಿದೆ. ಶಾಸನ ಸಭೆ ಸ್ಥಾನಗಳನ್ನು NCTನಲ್ಲಿನ ಪ್ರಾದೇಶಿಕ ಕ್ಷೇತ್ರಗಳಿಂದ ನೇರವಾಗಿ ಆಯ್ಕೆಮಾಡುವುದರಿಂದ ಭರ್ತಿಗೊಳಿಸಲಾಗುತ್ತದೆ. ಆದರೂ ಭಾರತದ ಕೇಂದ್ರ ಸರಕಾರ ಮತ್ತು ದೆಹಲಿಯ ರಾಷ್ಟ್ರೀಯ ರಾಜಧಾನಿ ಪ್ರದೇಶದ ಸರಕಾರ ಜಂಟಿಯಾಗಿ ನವದೆಹಲಿಯ ಆಡಳಿತವನ್ನು ನಡೆಸುತ್ತವೆ.

ದೆಹಲಿಯ ಒಂದು ನಗರವಾದ ನವದೆಹಲಿಯು ದೆಹಲಿಯ ರಾಷ್ಟ್ರೀಯ ರಾಜಧಾನಿ ಪ್ರದೇಶ ಮತ್ತು ಭಾರತ ಸರಕಾರ ಎರಡರ ಶಾಸನ ಸಭೆಯಲ್ಲೂ ಸದಸ್ಯತ್ವ ಹೊಂದಿದೆ. ಸಾರಿಗೆ ಮತ್ತು ಇತರ ಸೇವೆಗಳ ನಿರ್ವಹಣೆಯನ್ನು ದೆಹಲಿ ಸರಕಾರ ವಹಿಸಿಕೊಂಡರೆ, ಪೊಲೀಸ್‌ನಂತಹ ಸೇವೆಗಳ ಜವಬ್ದಾರಿಯನ್ನು ನೇರವಾಗಿ ಕೇಂದ್ರ ಸರಕಾರ ವಹಿಸಿಕೊಳ್ಳುತ್ತದೆ. ೧೯೫೬ಯ ನಂತರ ಮೊದಲ ಬಾರಿಗೆ ೧೯೯೩ರಲ್ಲಿ ನೇರ ಸಂಯುಕ್ತ ಒಕ್ಕೂಟ ನಿಯಮದ ಅನುಸಾರ ಶಾಸನ ಸಭೆಯನ್ನು ಮರುಸ್ಥಾಪಿಸಲಾಯಿತು.

ಹೆಚ್ಚುವರಿಯಾಗಿ ದೆಹಲಿಯ ಪುರಸಭೆ ಮಂಡಳಿಯು (MCD) ಪಂಜಾಯತಿ ರಾಜ್‌ ಕಾಯಿದೆಯ ಭಾಗದ ಅನುಸಾರ ನಗರದ ಪೌರಾಡಳಿತವನ್ನು ನಿರ್ವಹಿಸುತ್ತಿದೆ. ದೆಹಲಿಯ ನಗರ ಪ್ರದೇಶವಾದ ನವ ದೆಹಲಿಯು ದೆಹಲಿ ರಾಜ್ಯ ಸರಕಾರ ಮತ್ತು ಭಾರತ ಸರಕಾರ ಎರಡರ ಶಾಸನ ಸಭೆಯಲ್ಲೂ ಸದಸ್ಯತ್ವ ಹೊಂದಿದೆ. ಭಾರತದ ಸಂಸತ್ತು, ರಾಷ್ಟ್ರಪತಿ ಭವನ (ಅಧ್ಯಕ್ಷರ ಅಧಿಕೃತ ಮನೆ) ಮತ್ತು ಭಾರತದ ಸರ್ವೋಚ್ಚ ನ್ಯಾಯಾಲಯ ನವದೆಹಲಿಯಲ್ಲಿದೆ.

ದೆಹಲಿಯಲ್ಲಿ ಒಟ್ಟು ೨೭೩ ಶಾಸನ ಸಭೆ ಸ್ಥಾನಗಳು ಮತ್ತು ಹತ್ತು ಲೋಕ ಸಭಾ (ಭಾರತೀಯ ಸಂಸತ್ತಿನ ಕೆಳಮನೆ) ಸ್ಥಾನಗಳಿವೆ.[೫೯][೬೦]

ದೆಹಲಿಯು ಭಾರತ ರಾಷ್ಟ್ರೀಯ ಕಾಂಗ್ರೆಸ್‌‌ನ ಸಾಂಪ್ರದಾಯಿಕ ಅಭೇದ್ಯವಾದ ಕೋಟೆಯಾಗಿದೆ, ಇದಕ್ಕೆ ಕಾಂಗ್ರೆಸ್ ಪಕ್ಷವೆಂಬ ಹೆಸರೂ ಇದೆ.೧೯೯೦ರ ದಶಕದಲ್ಲಿ ಮದನ್‌ ಲಾಲ್‌ ಖುರಾನರ ನಾಯಕತ್ವದಲ್ಲಿ ಭಾರತೀಯ ಜನತಾ ಪಕ್ಷ (BJP) ಅಧಿಕಾರಕ್ಕೆ ಬಂದಿತ್ತು. ಆದಾರೂ, ೧೯೯೮ರಲ್ಲಿ ಹಾಲಿ ಮುಖ್ಯಮಂತ್ರಿಯಾಗಿರುವ ಶೀಲಾ ದೀಕ್ಷಿತ್‌ರ ನಾಯಕತ್ವದಲ್ಲಿ ಕಾಂಗ್ರೆಸ್ ಮತ್ತೆ ಅಧಿಕಾರವನ್ನು ಪಡೆಯಿತು. ಕಾಂಗ್ರೆಸ್ ೨೦೦೩ ಮತ್ತು ೨೦೦೮ ಚುನಾವಣೆಗಳಲ್ಲೂ ಅಧಿಕಾರವನ್ನು ಉಳಿಸಿಕೊಂಡಿತು.

ಅರ್ಥ ವ್ಯವಸ್ಥೆಸಂಪಾದಿಸಿ

ಇದನ್ನೂ ನೋಡಿ: ಗುರ್ಗಾಂವ್ and ನೋಯ್ಡಾ
Further information: ಭಾರತದ ಅರ್ಥವ್ಯವಸ್ಥೆ and ಭಾರತದಲ್ಲಿ ಅರ್ಥಿಕ ಸುಧಾರಣೆ

ಸಾಮಾನ್ಯ ದರದಲ್ಲಿ ರೂ. ೧,೧೮೨ ಶತಕೋಟಿ (US$೨೪.೫ ಶತಕೋಟಿ) ಮತ್ತು PPP ದರದಲ್ಲಿ ರೂ. ೩,೩೬೪ ಶತಕೋಟಿ (US$೬೯.೮ ಶತಕೋಟಿ) ರಾಜ್ಯದ ಸ್ಥಳೀಯ ಉತ್ಪನ್ನದೊಂದಿಗೆ (FY ೨೦೦೭) [೬೧][೬೨]

ದೆಹಲಿಯು ಉತ್ತರ ಭಾರತದಲ್ಲಿ ಅತಿ ದೊಡ್ಡ ವಾಣಿಜ್ಯ ಕೇಂದ್ರವಾಗಿದೆ.[೬೩] ೨೦೦೭ರಲ್ಲಿ ದೆಹಲಿಯು ಪ್ರಸಕ್ತ ದರದಲ್ಲಿ ರೂ. ೬೬,೭೨೮ (US$೧,೪೫೦)ರಷ್ಟು ತಲಾ ಆದಾಯವನ್ನು ಹೊಂದಿದ್ದು, ಭಾರತದಲ್ಲಿ ಚಂಡೀಗಡ್‌ ಮತ್ತು ಗೋವಾ ನಂತರದ ಮೂರನೆಯ ಸ್ಥಾನವನ್ನು ಪಡೆದಿದೆ.[೬೪]

ದೆಹಲಿಯ ಒಟ್ಟು SDPಯ ೭೦.೯೫%ರಷ್ಟು ಪ್ರಾದೇಶಿಕ ವಲಯದಿಂದ ಬರುತ್ತದೆ[೬೨], ದ್ವೀತಿಯ ಮತ್ತು ಪ್ರಾಥಮಿಕ ವಲಯಗಳಿಂದ ಅನುಕ್ರಮವಾಗಿ ೨೫.೨% ಮತ್ತು ೩.೮೫%ರಷ್ಟು ಆದಾಯ ಬರುತ್ತದೆ. ದೆಹಲಿಯ ಕಾರ್ಮಿಕ ವರ್ಗವು ಒಟ್ಟು ಜನಸಂಖ್ಯೆಯ ೩೨.೮೨%ರಷ್ಟಿದ್ದು, ೧೯೯೧ ಮತ್ತು ೨೦೦೧ನ ನಡುವೆ ೫೨.೫೨%ರಷ್ಟು ಏರಿಕೆ ಕಂಡುಬಂದಿದೆ.[೬೫]

ದೆಹಲಿಯ ನಿರುದ್ಯೋಗ ದರವು ೧೯೯೯–೨೦೦೦ರಲ್ಲಿ ೧೨.೫೭%ರಷ್ಟಿದ್ದು, ಇದು ೨೦೦೩ರಲ್ಲಿ ೪.೬೩%ಕ್ಕೆ ಇಳಿದಿದೆ.[೬೫] ೨೦೦೪ರ ಡಿಸೆಂಬರ್‌ನಲ್ಲಿ ದೆಹಲಿಯಲ್ಲಿ ೬೩೬,೦೦೦ ಜನರು ವಿವಿಧ ಉದ್ಯೋಗ ವಿನಿಮಯ ಕಾರ್ಯಕ್ರಮಗಳೊಂದಿಗೆ ಹೆಸರು ನೋಂದಾಯಿಸಿಕೊಂಡಿದ್ದಾರೆ.[೬೫]

೨೦೦೧ರಲ್ಲಿ ಎಲ್ಲಾ ಸರಕಾರಿ (ಕೇಂದ್ರ ಮತ್ತು ರಾಜ್ಯ) ಮತ್ತು ಅರೆಸರಕಾರಿ ವಲಯದ ಕಾರ್ಮಿಕರ ಸಂಖ್ಯೆ ೬೨೦,೦೦೦ರಷ್ಟಿತ್ತು. ಹಾಗೆಯೇ ಸಂಘಟಿತ ಖಾಸಗಿ ಕಾರ್ಮಿಕರ ಸಂಖ್ಯೆಯು ೨೧೯,೦೦೦ರಷ್ಟಿತ್ತು.[೬೫] ಪ್ರಮುಖ ಸೇವಾ ಉದ್ಯಮಗಳಲ್ಲಿ ಮಾಹಿತಿ ತಂತ್ರಜ್ಞಾನ, ದೂರಸಂಪರ್ಕ, ಹೋಟೆಲ್‌, ಬ್ಯಾಂಕಿಂಗ್‌, ಮಾಧ್ಯಮ ಮತ್ತು ಪ್ರವಾಸೋದ್ಯಮಗಳು ಸೇರಿವೆ.[೬೬]

ಹಲವು ಗ್ರಾಹಕ ಸರಕು ಉದ್ಯಮಗಳಂತೆ ಅಭಿವೃದ್ಧಿ ಹೊಂದುತ್ತಿರುವ ದೆಹಲಿಯ ಉತ್ಪಾದನಾ ಉದ್ಯಮವು ದೆಹಲಿಯೊಳಗೆ ಮತ್ತು ಸುತ್ತಮುತ್ತ ಉತ್ಪಾದನಾ ಘಟಕಗಳು ಮತ್ತು ಕೇಂದ್ರಗಳನ್ನು ಹೊಂದಿದೆ. ದೆಹಲಿಯ ದೊಡ್ಡ ಗಾತ್ರದ ಗ್ರಾಹಕ ಮಾರುಕಟ್ಟೆ, ಅದರೊಂದಿಗೆ ಪರಿಣಿತ ಕಾರ್ಮಿಕರ ಲಭ್ಯತೆಯಿಂದಾಗಿ ದೆಹಲಿಯು ವಿದೇಶಿ ಬಂಡಾವಾಳವನ್ನು ಆಕರ್ಷಿಸುತ್ತಿದೆ.

೨೦೦೧ರಲ್ಲಿ ಉತ್ಪಾದನಾ ವಲಯವು ೧೨೯,೦೦೦ರಷ್ಟು ಕೈಗಾರಿಕಾ ಘಟಕವನ್ನು ಹೊಂದಿದ್ದು, ೧,೪೪೦,೦೦೦ರಷ್ಟು ಕಾರ್ಮಿಕರನ್ನು ಉತ್ಪಾದನೆಯಲ್ಲಿ ತೊಡಗಿಸಿಕೊಳ್ಳುತ್ತಿದೆ.[೬೭]

ನಿರ್ಮಾಣ, ಶಕ್ತಿ ಮೂಲ, ದೂರ ಸಂಪರ್ಕ, ಆರೋಗ್ಯ ಮತ್ತು ಸಮುದಾಯ ಸೇವೆಗಳು ಮತ್ತು ರಿಯಲ್ ಎಸ್ಟೇಟ್‌ ಪ್ರಕಾರಗಳು ದೆಹಲಿ ಅರ್ಥವ್ಯವಸ್ಥೆಯ ಏಕೀಕೃತ ಭಾಗವಾಗಿದೆ. ದೇಶದಲ್ಲೇ ಅತಿ ದೊಡ್ಡ ಮತ್ತು ಅತಿ ವೇಗದಲ್ಲಿ ಅಭಿವೃದ್ಧಿಗೊಳ್ಳುತ್ತಿರುವ ಚಿಲ್ಲೆರೆ ವ್ಯಾಪಾರ ಉದ್ಯಮಗಳು ದೆಹಲಿಯಲ್ಲಿವೆ.[೬೮]

ಇದರಿಂದಾಗಿ ಭೂಮಿದರವು ತೀವ್ರಗತಿಯಲ್ಲಿ ಏರುತ್ತಿದೆ ಮತ್ತು ಪ್ರಸ್ತುತ ದೆಹಲಿ ಪ್ರತಿ ಚದರ ಅಡಿಗೆ $೧೪೫.೧೬ ದರದೊಂದಿಗೆ ವಿಶ್ವದ ದುಬಾರಿ ಕಛೇರಿ ನಿರ್ಮಾಣ ಸಾಧ್ಯತೆಯ ಸ್ಥಳದಲ್ಲಿ ೭ನೇ ಸ್ಥಾನವನ್ನು ಪಡೆದಿದೆ.[೬೯] ಭಾರತದ ಇತರೆಡೆಯಿರುವಂತೆ, ತ್ವರಿತಗತಿಯಲ್ಲಿ ಬೆಳವಣಿಗೆ ಯಾಗುತ್ತಿರುವ ಚಿಲ್ಲರೆ ವ್ಯಾಪಾರ ವ್ಯವಸ್ಥೆಯು ಸಾಂಪ್ರದಾಯಿಕ ಅಸಂಘಟಿತ ಚಿಲ್ಲರೆ ವ್ಯಾಪಾರ ವ್ಯವಸ್ಥೆಯ ಮೇಲೆ ಪರಿಣಾಮ ಬೀರಬಹುದೆಂದು ನಿರೀಕ್ಷಿಸಲಾಗಿದೆ.[೭೦]

ನಿತ್ಯೋಪಯೋಗಿ ಸೇವೆಗಳುಸಂಪಾದಿಸಿ

 
ನವ ದೆಹಲಿ ಪುರಸಭೆ ಮಂಡಳಿಯ ಕೇಂದ್ರ ಕಛೇರಿ (NDMC). ಜಂತರ್ ಮಂತರ್‌ ಪ್ರಮುಖ ಸ್ಥಾನದಲ್ಲಿದೆ.

ದೆಹಲಿಯಲ್ಲಿ ನೀರು ಸರಬರಾಜು ಕಾರ್ಯವನ್ನು ದೆಹಲಿ ಜಲ ಮಂಡಳಿ (DJB) ನಿರ್ವಹಿಸುತ್ತದೆ. ೨೦೦೬ರಲ್ಲಿ ಅದು ೬೫೦ MGD (ಪ್ರತೀ ದಿನಕ್ಕೆ ದಶಲಕ್ಷ ಗ್ಯಾಲನ್‌ಗಳು) ನೀರು ಪೂರೈಸಿತ್ತು. ೨೦೦೫-೦೬ರಲ್ಲಿ ನೀರಿನ ಬೇಡಿಕೆ ೯೬೩ MGD ಗ್ಯಾಲನ್‌ಗಳಷ್ಟಿದೆ ಎಂದು ಅಂದಾಜಿಸಲಾಗಿತ್ತು.[೭೧]

ನೀರಿನ ಉಳಿದ ಬೇಡಿಕೆಗಳನ್ನು ಖಾಸಗಿ ಮತ್ತು ಸಾರ್ವಜನಿಕ ಕೊಳವೆ ಬಾವಿಗಳು ಮತ್ತು ಕೈಪಂಪುಗಳು ಪೂರೈಸುತ್ತವೆ. DJBಗೆ ೨೪೦ MGDಯಷ್ಟು ನೀರು ಪೂರೈಸುತ್ತಿರುವ ಭಾಕ್ರಾ ಸಂಗ್ರಹವೇ ಬಹುದೊಡ್ಡ ನೀರಿನ ಆಕರವಾಗಿದೆ, ಉಳಿದ ನೀರನ್ನು ಯಮುನಾ ಮತ್ತು ಗಂಗಾ ನದಿಗಳು ಪೂರೈಸುತ್ತವೆ.[೭೧]ಅಂತರ್ಜಲ ಮಟ್ಟ ಕುಸಿತ ಹಾಗೂ ಜನಸಾಂದ್ರತೆಯ ಹೆಚ್ಚಳದಿಂದಾಗಿ ದೆಹಲಿಯು ನೀರಿನ ಕೊರತೆಯನ್ನು ಅನುಭವಿಸುತ್ತಿದ್ದು, ಗಂಭೀರ ಸ್ಥಿತಿಯಲ್ಲಿದೆ.

ದೆಹಲಿಯು ಪ್ರತೀದಿನ ೮೦೦೦ ಟನ್‌ಗಳಷ್ಟು ಘನತ್ಯಾಜ್ಯಗಳನ್ನು ಉತ್ಪಾದಿಸುತ್ತದೆ ಮತ್ತು ಅವುಗಳನ್ನು MCDಯು ತ್ಯಾಜ್ಯ ವಸ್ತುಗಳನ್ನು ಹೂತುಹಾಕುವ ಪ್ರದೇಶಗಳಲ್ಲಿ ಮೂರು ರಾಶಿಹಾಕುತ್ತದೆ.[೭೨] ಪ್ರತೀ ದಿನದ ಗೃಹಬಳಕೆಯಿಂದ ಉತ್ಪತ್ತಿಯಾಗುವ ತ್ಯಾಜ್ಯ ನೀರಿನ ಮಟ್ಟ ೪೭೦  MGDಗಳಷ್ಟಿದೆ ಮತ್ತು ಕೈಗಾರಿಕಾ ತ್ಯಾಜ್ಯ ನೀರಿನ ಮಟ್ಟ ೭೦ MGDಗಳಷ್ಟಿದೆ.[೭೩] ಚರಂಡಿ ನೀರಿನ ಹೆಚ್ಚಿನ ಭಾಗವು ಸಂಸ್ಕರಣೆಯಾಗದೆ ಯಮುನಾ ನದಿಗೆ ನೇರವಾಗಿ ಹರಿಯುತ್ತದೆ.[೭೩]

ನಗರದ ತಲಾ ವಿದ್ಯುತ್ ಬಳಕೆಯು ಸುಮಾರು ೧,೨೬೫ kWhರಷ್ಟಿದೆ, ಆದರೆ ನಿಜವಾದ ಬೇಡಿಕೆ ಅದಕ್ಕಿಂತ ಹೆಚ್ಚಿದೆ.[೭೪] MCD ನಿರ್ವಹಿಸುತ್ತಿದ್ದ ದೆಹಲಿ ವಿದ್ಯುತ್ ಪೂರೈಕೆ ಜವಾಬ್ದಾರಿಯನ್ನು ೧೯೯೭ರಲ್ಲಿ ದೆಹಲಿ ವಿದ್ಯುತ್ ಬೋರ್ಡ್(DVB) ವಹಿಸಿಕೊಂಡಿತು.

ನಗರದ ಬೇಡಿಕೆಗೆ ಸಾಕಾಗುವಷ್ಟು ವಿದ್ಯುತ್‌ ಉತ್ಪಾದಿಸುವುದು DVBಗೆ ಸಾಧ್ಯವಾಗದ ಹಿನ್ನೆಲೆಯಲ್ಲಿ, ಭಾರತದ ಉತ್ತರ ವಲಯದ ವಿದ್ಯುತ್‌ವಾಹಕ ತಂತಿಗಳ ಜಾಲದಿಂದ ಅದನ್ನು ಪಡೆದುಕೊಳ್ಳುತ್ತಿದೆ. ಇದರಿಂದಾಗಿ ದೆಹಲಿಯು ವಿದ್ಯುತ್ ಕೊರತೆ ಅನುಭವಿಸುತ್ತಿದೆ, ಆಗಿಂದಾಗ್ಗೆ ವಿಶೇಷ ವಾಗಿ ವಿದ್ಯುತ್ ಬೇಡಿಕೆ ಹೆಚ್ಚಾಗಿರುವ ಬೇಸಿಗೆ ಕಾಲದಲ್ಲಿ ಪೂರ್ಣ ವಿದ್ಯುತ್‌ ಖೋತಾ ಮತ್ತು ಅರೆ ವಿದ್ಯುತ್‌ ಖೋತಾಗಳನ್ನು ಮಾಡಲಾಗುತ್ತದೆ.

ಸದಾ ಅಡ್ಡಿಪಡಿಸುವ ಮತ್ತು ಆಗಿಂದಾಗ್ಗೆ ವಿದ್ಯುತ್ ಕಡಿತದ ಹಿನ್ನೆಲೆಯಲ್ಲಿ ದೆಹಲಿಯ ಅನೇಕ ಕೈಗಾರಿಕಾ ಘಟಕಗಳು ವಿದ್ಯುತ್ ಬೇಡಿಕೆಯ ಪೂರೈಕೆಗಾಗಿ ತಮ್ಮದೇ ಆದ ವಿದ್ಯುತ್ ಜನರೇಟರ್‌ಗಳನ್ನು ಅವಲಂಬಿಸಿವೆ. ಕೆಲವು ವರ್ಷಗಳ ಹಿಂದೆ ದೆಹಲಿಯ ವಿದ್ಯುತ್ ಕ್ಷೇತ್ರವನ್ನು ಖಾಸಗಿ ಕಂಪೆನಿಗಳಿಗೆ ಹಸ್ತಾಂತರಿಸಲಾಯಿತು. ವಿದ್ಯುತ್ ಹಂಚಿಕೆಯ ಜವಾಬ್ದಾರಿಯನ್ನು ಟಾಟಾ ಪವರ್ ಮತ್ತು ರಿಲೈಯನ್ಸ್ ಎನರ್ಜಿ ನಡೆಸುವ ಕಂಪೆನಿಗಳು ವಹಿಸಿಕೊಂಡವು.

ದೆಹಲಿ ಅಗ್ನಿಶಾಮಕ ಸೇವೆಯು ೪೩ ಅಗ್ನಿಶಾಮಕ ಕೇಂದ್ರಗಳನ್ನು ಹೊಂದಿದೆ. ಅವು ವರ್ಷಕ್ಕೆ ೧೫,೦೦೦ ಬೆಂಕಿ ಅನಾಹುತ ಮತ್ತು ರಕ್ಷಣೆಯ ಕರೆಗಳನ್ನು ಸ್ವೀಕರಿಸುತ್ತವೆ.[೭೫]

ಸರ್ಕಾರಿ ಸ್ವಾಮ್ಯದ ಮಹಾನಗರ ದೂರವಾಣಿ ನಿಗಮ ಲಿಮಿಟೆಡ್ (MTNL) ಮತ್ತು ಖಾಸಗಿ ಸಂಸ್ಥೆಗಳಾದ ವೊಡಾಫೋನ್ ಎಸ್ಸಾರ್, ಏರ್‌ಟೆಲ್, ಐಡಿಯ ಸೆಲ್ಯುಲರ್, ರಿಲಯನ್ಸ್ ಇನ್ಫೊಕಾಮ್, ಮತ್ತು ಟಾಟಾ ಇಂಡಿಕಾಮ್ ಮೊದಲಾದವುಗಳು ನಗರಕ್ಕೆ ದೂರವಾಣಿ ಮತ್ತು ಸಂಚಾರಿ ದೂರವಾಣಿ ಸೇವೆಯನ್ನು ಒದಗಿಸುತ್ತಿವೆ. ೨೦೦೮ರ ಮೇನಲ್ಲಿ, ಏರ್‌ಟೆಲ್ ಸಂಸ್ಥೆ ದೆಹಲಿಯಲ್ಲಿ ಸರಿಸುಮಾರು ೪ ದಶಲಕ್ಷ ಸಂಚಾರಿ ದೂರವಾಣಿ ಚಂದಾದಾರರನ್ನು ಹೊಂದಿತ್ತು.[೭೬]

ಈ ಸಂಚಾರಿ ದೂರವಾಣಿ ವ್ಯಾಪ್ತಿಯು ಬಹು ವಿಸ್ತಾರವಾದುದು ಹಾಗೂ GSM ಮತ್ತು CDMA (ರಿಲಯನ್ಸ್ ಮತ್ತು ಟಾಟಾ ಇಂಡಿಕಾಮ್‌ನ) ಎರಡೂ ಸೇವೆಗಳು ಲಭ್ಯವಿದೆ. ಕೈಗೆಟಕುವ ದರದಲ್ಲಿ ಬ್ರಾಡ್‌ಬ್ಯಾಂಡ್ ಅಂತರ್ಜಾಲ ಸಂಪರ್ಕ ನೀಡುತ್ತಿರುವ ಸಂಸ್ಥೆಗಳ ಸಂಖ್ಯೆ ಕೂಡ ನಗರದಲ್ಲಿ ಬೆಳೆಯುತ್ತಿದೆ.[೭೭]

ಸಾರಿಗೆಸಂಪಾದಿಸಿ

Main article: ದೆಹಲಿಯಲ್ಲಿ ಸಾರಿಗೆ ವ್ಯವಸ್ಥೆ
 
ಇಂದಿರಾ ಗಾಂಧಿ ಅಂತರಾಷ್ಟ್ರೀಯ ವಿಮಾನ ನಿಲ್ದಾಣವು ದಕ್ಷಿಣ ಏಷ್ಯಾದಲ್ಲೇ ತುಂಬಾ ನಿಬಿಡವಾದ ವಿಮಾನ ನಿಲ್ದಾಣಗಳಲ್ಲಿ ಒಂದಾಗಿದೆ.[175] ಇಲ್ಲಿ ವಿಮಾನ ನಿಲ್ದಾಣದ 1D ಅನ್ನು ತೋರಿಸಲಾಗಿದೆ.
 
ದೆಹಲಿ ಮೆಟ್ರೋವು ಸರಾಸರಿ ಪ್ರತಿ ದಿನ 702,731 ನಿತ್ಯ ಪ್ರಯಾಣಿಕರನ್ನು ಹೊಂದಿದೆ ಮತ್ತು ಲಾಭದಾಯಕವಾಗಿ ಓಡುತ್ತಿದೆ.[177]
ಚಿತ್ರ:DTC low-floor bus
DTCಯು ವಿಶ್ವದಲ್ಲೇ CNG ಬಸ್ಸುಗಳ ಅತಿ ದೊಡ್ಡ ಜಾಲವನ್ನು ನಡೆಸುತ್ತಿದೆ.[179]

ದೆಹಲಿಯಲ್ಲಿ ಬಸ್‌ಗಳು, ಆಟೊ ರಿಕ್ಷಾಗಳು ಮತ್ತು ಮೆಟ್ರೋ ರೈಲು ವ್ಯವಸ್ಥೆಯು ಸಾರ್ವಜನಿಕ ಸಾರಿಗೆಯನ್ನು ಒದಗಿಸುತ್ತಿವೆ. ಬಸ್‌ಗಳು ಹೆಚ್ಚು ಜನಪ್ರಿಯ ಸಾರಿಗೆ ವ್ಯವಸ್ಥೆಯಾಗಿದ್ದು, ಒಟ್ಟು ಬೇಡಿಕೆಯ ಸುಮಾರು ೬೦%ರಷ್ಟನ್ನು ಪೂರೈಸುತ್ತಿವೆ.[೭೮] ಸರ್ಕಾರಿ ಸ್ವಾಮ್ಯದ ದೆಹಲಿ ಸಾರಿಗೆ ಸಂಸ್ಥೆಯು (DTC) ನಗರಕ್ಕೆ ಬಸ್ ಸೇವೆಯನ್ನು ಒದಗಿಸುತ್ತಿರುವ ಪ್ರಮುಖ ಸಂಸ್ಥೆ. DTCಯು ವಿಶ್ವದಲ್ಲೇ ಅತಿ ದೊಡ್ಡ ಪರಿಸರ-ಸ್ನೇಹಿ CNG ಬಸ್‌ಗಳ ವ್ಯವಸ್ಥೆಯನ್ನು ನಡೆಸುತ್ತಿದೆ.[೭೯] ಕ್ಷಿಪ್ರ ಬಸ್ ಪ್ರಯಾಣ ಜಾಲವು ಅಂಬೇಡ್ಕರ್ ನಗರ ಮತ್ತು ದೆಹಲಿ ಗೇಟ್ ಮಧ್ಯೆ ಸಾಗುತ್ತದೆ.

ದೆಹಲಿ ಮೆಟ್ರೋ ರೈಲು ಸಂಸ್ಥೆ (DMRC) ರೂಪಿಸಿ, ನಡೆಸುತ್ತಿರುವ ಸಾಮೂಹಿಕ ಕ್ಷಿಪ್ರ ಪ್ರಯಾಣ ವ್ಯವಸ್ಥೆಯಾದ ದೆಹಲಿ ಮೆಟ್ರೋ ನಗರದ ಅನೇಕ ಕಡೆಗಳಲ್ಲಿ ಸೇವೆ ಸಲ್ಲಿಸುತ್ತಿದೆ. ೨೦೦೭ರ ವೇಳೆಗೆ ದೆಹಲಿ ಮೆಟ್ರೋ ಒಟ್ಟು ೬೫ ಕಿ.ಮೀ (೪೦ ಮೈಲುಗಳು) ಉದ್ದ ಮತ್ತು ೫೯ ನಿಲ್ದಾಣಗಳನ್ನು ಹೊಂದಿರುವ ಮೂರು ಮಾರ್ಗಗಳನ್ನು ಹೊಂದಿತ್ತು, ಮತ್ತು ಇತರೆ ಹಲವು ಮಾರ್ಗಗಳು ನಿರ್ಮಾಣ ಹಂತದಲ್ಲಿದ್ದವು.[೮೦]

ಮಾರ್ಗ ೧ ರಿಥಲ ಮತ್ತು ಶಾಹ್ದರ ಮಧ್ಯೆ, ಮಾರ್ಗ ೨ ಜಹಾಂಗಿರಿ ಹಾಗೂ ಸೆಂಟ್ರಲ್ ಸೆಕ್ರೆಟರಿಯೇಟ್ ಮಧ್ಯೆ ಭೂಮಿಯಡಿಯಲ್ಲಿ ಮತ್ತು ಮಾರ್ಗ ೩ ಇಂದ್ರಪ್ರಸ್ಥ, ಬಾರಖಂಬ ರೋಡ್ ಮತ್ತು ದ್ವಾರಕ ಉಪನಗರ ನಡುವೆ ಹಾದುಹೋಗುತ್ತದೆ. ಮೆಟ್ರೋ ರೈಲು ಜಾಲದ IIನೇ ಹಂತದ ಕಾರ್ಯವು ನಿರ್ಮಾಣ ಹಂತದಲ್ಲಿದ್ದು, ಅದು ಒಟ್ಟು ೧೨೮ ಕಿಮೀ ಉದ್ದವಿರುತ್ತದೆ. ಇದರ ನಿರ್ಮಾಣ ಕಾಮಗಾರಿ ೨೦೧೦ರೊಳಗೆ ಪೂರ್ಣಗೊಳ್ಳಬಹುದು ಎಂದು ನಿರೀಕ್ಷಿಸಲಾಗಿದೆ.[೮೧]

ಹಂತ-I US$೨.೩ ಶತಕೋಟಿ ದರದಲ್ಲಿ ಪೂರ್ಣಗೊಂಡಿದೆ ಮತ್ತು ಹಂತ-IIಕ್ಕೆ ಹೆಚ್ಚುವರಿಯಾಗಿ US$೪.೩ ಶತಕೋಟಿ ವೆಚ್ಚವಿದೆ.[೮೨] ಹಂತ-III ಮತ್ತು IV ಅನುಕ್ರಮವಾಗಿ ೨೦೧೫ ಮತ್ತು ೨೦೨೦ರೊಳಗೆ ಪೂರ್ಣಗೊಳ್ಳಬೇಕು, ಹೀಗಾದಲ್ಲಿ ಲಂಡನ್ ಭೂಗತಮಾರ್ಗಕ್ಕಿಂತ ಉದ್ದವಾಗಿರುವ ೪೧೩.೮ ಕಿಮೀ ಉದ್ದದ ಜಾಲವನ್ನು ಅದು ನಿರ್ಮಿಸಿದಂತಾಗುತ್ತದೆ.[೮೩]

ಟ್ಯಾಕ್ಸಿಗಳಿಗಿಂತ ಕಡಿಮೆ ಬಾಡಿಗೆ ಇರುವುದರಿಂದ ಆಟೋ ರಿಕ್ಷಾಗಳು ದೆಹಲಿಯಲ್ಲಿ ಹೆಚ್ಚು ಜನಪ್ರಿಯ ಸಾರ್ವಜನಿಕ ಸಾರಿಗೆ ವ್ಯವಸ್ಥೆಯಾಗಿದೆ. ಹೆಚ್ಚಿನವುಗಳು ಕುಗ್ಗಿಸಿದ ನೈಸರ್ಗಿಕ ಅನಿಲದಿಂದ (CNG) ಚಲಿಸುತ್ತವೆ ಹಾಗೂ ಹಳದಿ ಮತ್ತು ಹಸಿರು ಬಣ್ಣದಲ್ಲಿವೆ. ಟ್ಯಾಕ್ಸಿಗಳು ಸುಲಭವಾಗಿ ಲಭ್ಯವಿದ್ದರೂ, ದೆಹಲಿ ಸಾರ್ವಜನಿಕ ಸಾರಿಗೆಯ ಅವಿಭಾಜ್ಯ ಅಂಗವಲ್ಲ. ಹೆಚ್ಚಿನ ಟ್ಯಾಕ್ಸಿಗಳನ್ನು ಖಾಸಗಿ ಚಾಲಕರೇ ಚಲಾಯಿಸುತ್ತಾರೆ. ಟ್ಯಾಕ್ಸಿ ಹಿಡಿಯುವುದಕ್ಕಾಗಿ ಅಕ್ಕಪಕ್ಕದಲ್ಲೇ ಟ್ಯಾಕ್ಸಿ ನಿಲುಗಡೆಗಳಿರುತ್ತವೆ. ಹೆಚ್ಚುವರಿಯಾಗಿ, ಕೇಂದ್ರ ಸಂಖ್ಯೆಗೆ ಕರೆಮಾಡುವ ಮೂಲಕ ಆದೇಶಿಸಬಹುದಾದ ಹವಾನಿಯಂತ್ರಿತ ರೇಡಿಯೊ ಟ್ಯಾಕ್ಸಿಗಳು ಹೆಚ್ಚು ಜನಪ್ರಿಯವಾಗುತ್ತಿವೆ. ಅವು ಪ್ರತೀ ಕಿಲೋಮೀಟರ್‌ಗೆ ೧೫ ರೂಪಾಯಿಷ್ಟು ದರ ಹೇಳುತ್ತವೆ.

ದೆಹಲಿ ಪ್ರಮುಖ ರೈಲು ನಿಲ್ದಾಣ ಭಾರತದ ರೈಲಿನ ನಕ್ಷೆ, ಮಾತ್ರವಲ್ಲದೆ ಉತ್ತರ ರೇಲ್ವೆಯ ಮುಖ್ಯ ಕಾರ್ಯಾಲಯವೂ ಹೌದು. ನಗರದ ನಾಲ್ಕು ಪ್ರಮುಖ ರೈಲು ನಿಲ್ದಾಣಗಳೆಂದರೆ - ಹಳೆ ದೆಹಲಿ, ನಿಜಾಮುದ್ದಿನ್ ರೈಲು ನಿಲ್ದಾಣ, ಸರೈ ರೋಹಿಲ್ಲ ಮತ್ತು ನವ ದೆಹಲಿ ರೈಲು ನಿಲ್ದಾಣ.[೭೮] ದೆಹಲಿಯು ಅನೇಕ ಹೆದ್ದಾರಿಗಳು ಮತ್ತು ಎಕ್ಸ್‌ಪ್ರೆಸ್ ಹೆದ್ದಾರಿಗಳ ಮೂಲಕ ಇತರ ನಗರಗಳೊಂದಿಗೆ ಸಂಪರ್ಕವನ್ನು ಹೊಂದಿದೆ.

ಶ್ರೀಮಂತ ಮತ್ತು ವಾಣಿಜ್ಯ ಉಪ ನಗರಗಳೊಂದಿಗೆ ಸಂಪರ್ಕ ಕಲ್ಪಿಸುವ ನಿಟ್ಟಿನಲ್ಲಿ ದೆಹಲಿ ಪ್ರಸ್ತುತ ಮೂರು ಎಕ್ಸ್‌ಪ್ರೆಸ್ ಹೆದ್ದಾರಿಗಳನ್ನು ಹೊಂದಿದೆ ಮತ್ತು ಇನ್ನು ಮೂರು ನಿರ್ಮಾಣ ಹಂತದಲ್ಲಿದೆ. ದೆಹಲಿ-ಗುರ್‌ಗಾಂವ್ ಎಕ್ಸ್‌ಪ್ರೆಸ್ ಹೆದ್ದಾರಿಯು ದೆಹಲಿಯನ್ನು ಗುರ್‌ಗಾಂವ್ ಮತ್ತು ಅಂತರರಾಷ್ಟ್ರೀಯ ವಿಮಾನ ನಿಲ್ದಾಣದೊಂದಿಗೆ ಸಂಪರ್ಕಿಸುತ್ತದೆ. DND ಫ್ಲೈವೇ ಮತ್ತು ನೋಯಿಡಾ-ಗ್ರೇಟರ್ ನೋಯಿಡಾ ಎಕ್ಸ್‌ಪ್ರೆಸ್ ಹೆದ್ದಾರಿಯು ದೆಹಲಿಯನ್ನು ಎರಡು ಶ್ರೀಮಂತ ಉಪನಗರಗಳೊಂದಿಗೆ ಸಂಪರ್ಕಿಸುತ್ತದೆ. ಬೃಹತ್ ನೋಯಿಡಾದಲ್ಲಿ ಹೊಸ ವಿಮಾನ ನಿಲ್ದಾಣ ವಾಗಬೇಕಿದೆ. ಅಲ್ಲದೆ ನೋಯಿಡಾ ಭಾರತೀಯ ಗ್ರ್ಯಾಂಡ್ ಪ್ರಿಕ್ಸ್ ಆಗಬೇಕಿದೆ.

ಇಂದಿರಾ ಗಾಂಧಿ ಅಂತರಾಷ್ಟ್ರೀಯ ವಿಮಾನ ನಿಲ್ದಾಣವು (DEL) ದೆಹಲಿಯ ಪಶ್ಚಿಮ ಭಾಗದಲ್ಲಿದೆ. ಅದು ನಗರದ ಸ್ಥಳೀಯ ಮತ್ತು ಅಂತರರಾಷ್ಟ್ರೀಯ ನಾಗರಿಕ ಬಾಹ್ಯಾಕಾಶ ವ್ಯವಹಾರಕ್ಕೆ ಪ್ರಮುಖ ಪ್ರವೇಶ ದ್ವಾರವಾಗಿ ಕೆಲಸ ಮಾಡುತ್ತದೆ. ೨೦೦೬–೦೭ರಲ್ಲಿ ಈ ವಿಮಾನ ನಿಲ್ದಾಣ ೨೩ ದಶಲಕ್ಷಕ್ಕಿಂತಲೂ ಹೆಚ್ಚು ಪ್ರಯಾಣಿಕರ ದಟ್ಟಣೆಯಿಂದ ಇತಿಹಾಸ ನಿರ್ಮಿಸಿತು[೮೪][೮೫]. ಇದರಿಂದಾಗಿ ದಕ್ಷಿಣ ಏಷ್ಯಾದಲ್ಲೇ ಹೆಚ್ಚು ಜನನಿಬಿಡ ವಿಮಾನ ನಿಲ್ದಾಣಗಳಲ್ಲಿ ಒಂದು ಎಂಬ ಖ್ಯಾತಿಯನ್ನೂ ಈ ನಿಲ್ದಾಣ ಪಡೆಯಿತು.

US$೧.೯೩ ಶತಕೋಟಿ ವೆಚ್ಚದಲ್ಲಿ ೩ನೇ ಹೊಸ ನಿಲ್ದಾಣ ಪ್ರಸ್ತುತ ನಿರ್ಮಾಣ ಹಂತದಲ್ಲಿದ್ದು, ಇದು ೨೦೧೦ರ ವೇಳೆಗೆ ವಾರ್ಷಿಕವಾಗಿ ಹೆಚ್ಚುವರಿ ೩೪ ದಶಲಕ್ಷ ಪ್ರಯಾಣಿಕರನ್ನು ನಿರ್ವಹಿಸಲಿದೆ.[೮೬] ಮುಂದಿನ ವಿಸ್ತರಣಾ ಯೋಜನೆಗಳ ಪ್ರಕಾರ ೨೦೨೦ರೊಳಗೆ ವಾರ್ಷಿಕವಾಗಿ ೧೦೦ ದಶಲಕ್ಷಕ್ಕೂ ಮಿಕ್ಕಿ ಪ್ರಯಾಣಿಕರನ್ನು ನಿರ್ವಹಿಸುವ ವಿಮಾನ ನಿಲ್ದಾಣವನ್ನು ನಿರ್ಮಿಸಲಾಗುತ್ತದೆ.[೮೪]

ಸಾಮಾನ್ಯ ವಾಯುಯಾನಕ್ಕಾಗಿ ದೆಹಲಿಯಲ್ಲಿರುವ ಇನ್ನೊಂದು ಸಫ್ದರ್ಜಂಗ್ ವಿಮಾನ ನಿಲ್ದಾಣವನ್ನು ಬಳಸಲಾಗುತ್ತಿದೆ.[೮೭] ಖಾಸಗಿ ವಾಹನಗಳು ಸಾರಿಗೆಯ ಒಟ್ಟು ಬೇಡಿಕೆಯ ೩೦%ರಷ್ಟನ್ನು ಪೂರೈಸುತ್ತವೆ.[೭೮] ೧೯೨೨.೩೨ ಕಿ.ಮೀ ಉದ್ದದ ರಸ್ತೆಯಲ್ಲಿ ಪ್ರತೀ ೧೦೦ km² ರಸ್ತೆಗೆ, ದೆಹಲಿಯು ಭಾರತದಲ್ಲೇ ಅತಿಹೆಚ್ಚು ರಸ್ತೆ ಜನದಟ್ಟಣೆಯನ್ನು ಹೊಂದಿದೆ.[೭೮]

ಐದು ರಾಷ್ಟ್ರೀಯ ಹೆದ್ದಾರಿಗಳು ದೆಹಲಿಯನ್ನು ಭಾರತದ ಇತರ ಭಾಗಗಳೊಂದಿಗೆ ಜೋಡಿಸುತ್ತವೆ: NH ೧, ೨, ೮, ೧೦ ಮತ್ತು ೨೪. ದೆಹಲಿಯ ರಸ್ತೆಗಳನ್ನು MCD (ದೆಹಲಿ ಪುರಸಭೆ), NDMC, ದೆಹಲಿ ಸೇನಾವಸತಿ ಮಂಡಳಿ, ಸಾರ್ವಜನಿಕ ಕೆಲಸ-ಕಾರ್ಯಗಳ ಇಲಾಖೆ (PWD) ಮತ್ತು ದೆಹಲಿ ಅಭಿವೃದ್ಧಿ ಪ್ರಾಧಿಕಾರ ನಿರ್ವಹಿಸುತ್ತದೆ.[೮೮]

ದೆಹಲಿಯ ಜನಸಂಖ್ಯಾ ಬೆಳವಣಿಗೆಯ ವೇಗದ ಪ್ರಮಾಣದೊಂದಿಗೆ, ಆರ್ಥಿಕ ಅಭಿವೃದ್ಧಿಯ ವೇಗದ ಪ್ರಮಾಣ ಸೇರಿ ಕೊಂಡಿರುವುದರಿಂದಾಗಿ, ಸಾರಿಗೆಯ ಬೇಡಿಕೆ ಏರುತ್ತಾ ಹೋಗಿ ನಗರದಲ್ಲಿ ಅಸ್ತಿತ್ವದಲ್ಲಿರುವ ಸಾರಿಗೆ ವ್ಯವಸ್ಥೆಯ ಮೇಲೆ ಹೆಚ್ಚಿನ ಒತ್ತಡ ಬಿದ್ದಿದೆ. ೨೦೦೮ರಲ್ಲಿ, ಮಹಾನಗರ ದೆಹಲಿ NCRನಲ್ಲಿರುವ ವಾಹನಗಳ ಸಂಖ್ಯೆ ೧೧೨ ಲಕ್ಷಗಳು (೧೧.೨ ದಶಲಕ್ಷ).[೮೯]

೨೦೦೮ರಲ್ಲಿ ದೆಹಲಿಯಲ್ಲಿ ಪ್ರತೀ ೧,೦೦೦ ನಿವಾಸಿಗಳಿಗೆ ೮೫ ಕಾರುಗಳಿದ್ದವು.[೯೦] ದೆಹಲಿಯಲ್ಲಿ ಸಾರಿಗೆ ಬೇಡಿಕೆಯನ್ನು ಪೂರೈಸಲು, ರಾಜ್ಯ ಮತ್ತು ಕೇಂದ್ರ ಸರಕಾರ ಜಂಟಿಯಾಗಿ ದೆಹಲಿ ಮೆಟ್ರೋವನ್ನು ಒಳಗೊಂಡ ಸಾಮೂಹಿಕ ಕ್ಷಿಪ್ರ ಪ್ರಯಾಣದ ವ್ಯವಸ್ಥೆಯ ನಿರ್ಮಾಣ ಕಾರ್ಯವನ್ನು ಪ್ರಾರಂಭಿಸಿದವು.[೭೮] ಎಲ್ಲಾ ಸಾರ್ವಜನಿಕ ಸಾರಿಗೆ ವಾಹನಗಳು ಡೀಸೆಲ್ ಮತ್ತು ಇತರ ಹೈಡ್ರೊ-ಕಾರ್ಬನ್‌ಗಳ ಬದಲಿಗೆ ಕುಗ್ಗಿಸಿದ ನೈಸರ್ಗಿಕ ಅನಿಲವನ್ನು (CNG) ಇಂಧನವಾಗಿ ಬಳಸಬೇಕೆಂದು ಭಾರತದ ಸರ್ವೋಚ್ಚ ನ್ಯಾಯಾಲಯ ೧೯೯೮ರಲ್ಲಿ ಆದೇಶಿಸಿತು.[೯೧]

ಜನಗಣತಿಸಂಪಾದಿಸಿ

 
ಜಮಾ ಮಸೀದಿಯು ಭಾರತದಲ್ಲಿರುವ ಅತಿ ದೊಡ್ಡ ಮಸೀದಿಯಾಗಿದೆ.

ದೆಹಲಿಯಲ್ಲಿನ ಅನೇಕ ಜನಾಂಗೀಯ ಗುಂಪುಗಳು ಮತ್ತು ಸಂಸ್ಕೃತಿಗಳು ಅದನ್ನು ಕಾಸ್ಮೊಪಾಲಿಟನ್ (ಲೋಕಮಿತ್ರ) ನಗರವನ್ನಾಗಿ ಮಾಡಿವೆ. ಉತ್ತರ ಭಾರತದ ರಾಜಕೀಯ ಮತ್ತು ಆರ್ಥಿಕ ಕೇಂದ್ರವಾಗಿರುವ ದೆಹಲಿಯು ಬ್ಲೂ ಕಾಲರ್ ಮತ್ತು ವೈಟ್ ಕಾಲರ್ ಎರಡೂ ರೀತಿಯ ನೌಕರರನ್ನು ದೇಶದ ಎಲ್ಲಾ ಭಾಗಗಳಿಂದ ತನ್ನ ಸೆಳೆದುಕೊಂಡು ಇನ್ನಷ್ಟು ವೈವಿಧ್ಯವಾಗಿ ಬೆಳೆಯುತ್ತಿದೆ. ರಾಜತಾಂತ್ರಿಕ ಕೇಂದ್ರ, ೧೬೦ ರಾಷ್ಟ್ರಗಳ ರಾಯಭಾರಿ ಕಛೇರಿಗಳ ನಿವಾಸವಾಗಿರುವ ದೆಹಲಿಯು ದೊಡ್ಡಪ್ರಮಾಣದ ವಿದೇಶವಾಸಿ ಜನರನ್ನೂ ಹೊಂದಿದೆ. ೨೦೦೧ರ ಭಾರತದ ಜನಗಣತಿಯ ಪ್ರಕಾರ, ದೆಹಲಿಯ ಆ ವರ್ಷದ ಜನಸಂಖ್ಯೆ ೧೩,೭೮೨,೯೭೬.[೯೨] ಇದಕ್ಕೆ ಅನುಗುಣವಾದ ಜನಸಂಖ್ಯಾ ಸಾಂದ್ರತೆಯು ಪ್ರತೀ km²ಗೆ ೯,೨೯೪ ಜನರು, ಲಿಂಗಾನುಪಾತ ಪ್ರತೀ ೧೦೦೦ ಪುರುಷರಿಗೆ ೮೨೧ ಮಹಿಳೆಯರು ಮತ್ತು ೮೧.೮೨%ಸಾಕ್ಷರತಾ ದರವಿತ್ತು. ೨೦೦೪ರ ಹೊತ್ತಿಗೆ ಅಂದಾಜು ಮಾಡಲಾದ ಜನಸಂಖ್ಯೆಯು ೧೫,೨೭೯,೦೦೦ಗೆ ಏರಿತು. ಆ ವರ್ಷ ಜನನ ಪ್ರಮಾಣ, ಮರಣ ಪ್ರಮಾಣ ಮತ್ತು ಶಿಶು ಮರಣ ಪ್ರಮಾಣವು (೧೦೦೦ ಜನರಿಗೆ) ಅನುಕ್ರಮವಾಗಿ ೨೦.೦೩, ೫.೫೯ ಮತ್ತು ೧೩.೦೮ ಆಗಿತ್ತು.[೯೩]

೨೦೦೭ರ ಹೊತ್ತಿಗೆ ದೆಹಲಿ ರಾಷ್ಟ್ರೀಯ ರಾಜಧಾನಿ ಪ್ರದೇಶದ ಜನಸಂಖ್ಯೆ ೨೧.೫ ದಶಲಕ್ಷವನ್ನು ಮೀರಿ ಬೆಳೆದು ಮುಂಬಯಿಯನ್ನೂ ಹಿಂದಿಕ್ಕಿ ದೇಶದ ಅತಿ ದೊಡ್ಡ ಮಹಾನಗರವಾಗಬಹುದು ಎಂದು ಅಂದಾಜಿಸಲಾಗಿದೆ.[೯೪] ೧೯೯೯–೨೦೦೦ರ ಒಂದು ಅಂದಾಜಿನ ಪ್ರಕಾರ, ದೆಹಲಿಯಲ್ಲಿ ಪ್ರತೀ ತಿಂಗಳಿಗೆ $೧೧ ಅಥವಾ ಅದಕ್ಕಿಂತ ಕಡಿಮೆ ವೆಚ್ಚದಲ್ಲಿ ಬಡತನ ರೇಖೆಗಿಂತ ಕೆಳಗೆ ಜೀವನ ನಡೆಸುವ ಜನರ ಒಟ್ಟು ಸಂಖ್ಯೆ ೧,೧೪೯,೦೦೦(ಅದು ಒಟ್ಟು ಜನಸಂಖ್ಯೆಯ ೮.೨೩%, ಇಡೀ ಭಾರತಕ್ಕೆ ಹೋಲಿಸಿದರೆ ೨೭.೫%)ಇರಬಹುದು.[೯೫]

೨೦೦೧ರಲ್ಲಿ ದೆಹಲಿಯ ಜನಸಂಖ್ಯೆಯು ವಲಸೆಯಿಂದಾಗಿ ೨೮೫,೦೦೦ ಮತ್ತು ಪ್ರಕೃತಿ ಸಹಜ ಜನಸಂಖ್ಯೆ ಏರಿಕೆಯಿಂದಾಗಿ ೨೧೫,೦೦೦ರಷ್ಟು ಹೆಚ್ಚಿತು[೯೩]. ಇದು ದೆಹಲಿಯನ್ನು ಪ್ರಪಂಚದಲ್ಲಿ ವೇಗವಾಗಿ ಬೆಳೆಯುತ್ತಿರುವ ನಗರಗಳ ಪಟ್ಟಿಗೆ ಸೇರಿಸಿದೆ. ೨೦೧೫ರ ವೇಳೆಗೆ ಟೋಕಿಯೊ ಮತ್ತು ಮುಂಬಯಿಯ ನಂತರ ದೆಹಲಿಯು ಪ್ರಪಂಚದಲ್ಲೇ ಮೂರನೇ ಅತೀದೊಡ್ಡ ಜನನಿಬಿಡ ಪ್ರದೇಶವಾಗುವ ನಿರೀಕ್ಷೆಯಿದೆ. ದ್ವಾರಕವು [೯೬] ಏಷ್ಯಾದ ಅತಿದೊಡ್ಡ ವಾಸಯೋಗ್ಯ ಬಡಾವಣೆಯಾಗಿದ್ದು, ಇದು ದೆಹಲಿ ರಾಷ್ಟ್ರೀಯ ರಾಜಧಾನಿ ಪ್ರದೇಶದಲ್ಲಿದೆ.[೯೭]

ದೆಹಲಿಯ ೮೨% ಮಂದಿ ಹಿಂದೂ ಧರ್ಮವನ್ನು ಅನುಸರಿಸುತ್ತಿದ್ದಾರೆ. ನಗರದಲ್ಲಿ ಮುಸ್ಲಿಂ (೧೧.೭%), ಸಿಖ್‌‌ (೪.೦%), ಜೈನ (೧.೧%) ಮತ್ತು ಕ್ರೈಸ್ತರ (೦.೯%) ದೊಡ್ಡ ಸಮುದಾಯಗಳೇ ಇವೆ.[೯೮] ಪಾರ್ಸಿಗಳು, ಆಂಗ್ಲೋ-ಭಾರತೀಯರು, ಬೌದ್ಧ ಧರ್ಮದವರು ಮತ್ತು ಯಹೂದಿ‌ಗಳೂ ಇಲ್ಲಿ ಅಲ್ಪಸಂಖ್ಯೆಯಲ್ಲಿದ್ದಾರೆ.[೯೯]

ನಗರದ ಪ್ರಮುಖ ಮಾತನಾಡುವ ಭಾಷೆ ಹಿಂದೂಸ್ಥಾನಿ ಭಾಷೆ ಹಾಗೂ ಲಿಖಿತ ಭಾಷೆ ಇಂಗ್ಲೀಷ್. ನಗರದಲ್ಲಿ ಸಾಮಾನ್ಯವಾಗಿ ಮಾತನಾಡುವ ಇತರ ಭಾಷೆಗಳೆಂದರೆ ಹಿಂದಿ, ಪಂಜಾಬಿ ಮತ್ತು ಉರ್ದುವಿನ ಉಪಭಾಷೆಗಳು. ಭಾರತಾದ್ಯಂತದ ಇತರೆ ಭಾಷಿಕ ಗುಂಪುಗಳು ಈ ನಗರದಲ್ಲಿ ಯಥೇಚ್ಛವಾಗಿ ಗುರುತಿಸಲ್ಪಟ್ಟಿವೆ; ಅವುಗಳಲ್ಲಿ ಪ್ರಮುಖವಾದವು ಪಂಜಾಬಿ, ಹರಿಯಾಣಿ, UP, ಬಿಹಾರಿ, ಬಂಗಾಳಿ, ತಮಿಳು, ರಾಜಸ್ಥಾನಿ, ತೆಲುಗು, ಈಶಾನ್ಯ, ಕನ್ನಡ, ಮಲಯಾಳಂ, ಮರಾಠಿ ಮತ್ತು ಗುಜರಾತಿ.

ಒಂದು ಶತಕೋಟಿ ಅಥವಾ ಅದಕ್ಕಿಂತ ಹೆಚ್ಚು ಜನಸಂಖ್ಯೆಯನ್ನು ಹೊಂದಿರುವ ಭಾರತದ ೩೫ ನಗರಗಳಿಗೆ ಹೋಲಿಸಿದರೆ ೨೦೦೫ರಲ್ಲಿ ದೆಹಲಿಯಲ್ಲಿ ಅತಿ ಹೆಚ್ಚು ಪ್ರತಿಶತ (೧೬.೨%) ಅಪರಾಧಗಳು ವರದಿಯಾಗಿವೆ.[೧೦೦] ರಾಷ್ಟ್ರದಲ್ಲಿ ಅತಿ ಹೆಚ್ಚು ಮಹಿಳಾಪರಾಧ (೨೭.೬ ರಾಷ್ಟ್ರೀಯ ಸರಾಸರಿಗೆ ಹೋಲಿಸಿದರೆ ಪ್ರತೀ ೧೦೦,೦೦೦ಗೆ ೧೪.೧) ಮತ್ತು ಬಾಲಾಪರಾಧ (೬.೫ ರಾಷ್ಟ್ರೀಯ ಸರಾಸರಿಗೆ ಹೋಲಿಸಿದರೆ ಪ್ರತೀ ೧೦೦,೦೦೦ಗೆ ೧.೪)ಗಳನ್ನೂ ನಗರ ಕಂಡಿದೆ.[೧೦೧]

ಸಂಸ್ಕೃತಿಸಂಪಾದಿಸಿ

ಇದನ್ನೂ ನೋಡಿ: ಭಾರತದ ಸಂಸ್ಕೃತಿ
 
ದಿಲ್ಲಿ ಹಾತ್‌ನಲ್ಲಿರುವ ಸಾಂಪ್ರದಾಯಿಕ ಕಂಬಾರರು
 
ದೆಹಲಿನಿಂದ ಬರುವ ಅಕ್ಕಿ ಮತ್ತು ಕಡಾಯಿ ಚಿಕನ್‌

ಭಾರತದ ರಾಜಧಾನಿ ದೆಹಲಿಯ ಸಂಸ್ಕೃತಿಯ ಮೇಲೆ ಅದರ ದೀರ್ಘಕಾಲೀನ ಇತಿಹಾಸ ಮತ್ತು ಐತಿಹಾಸಿಕ ಸಾಂಗತ್ಯವು ಪ್ರಭಾವ ಬೀರಿದೆ. ಇದನ್ನು ನಗರದಲ್ಲಿ ಕಂಡುಬರುವ ಅನೇಕ ಪ್ರಮುಖ ದಾಖಲೆಗಳ ನಿದರ್ಶನದ ಮೂಲಕ ನಿರೂಪಿಸಬಹುದು; ಭಾರತದ ಪುರಾತತ್ವಶಾಸ್ತ್ರ ಸಮೀಕ್ಷೆಯು ದೆಹಲಿಯಲ್ಲಿ ೧೨೦೦ ಪುರಾತನ ಕಟ್ಟಡಗಳನ್ನು[೧೦೨] ಮತ್ತು ೧೭೫ ಸ್ಮಾರಕಗಳನ್ನು ಪತ್ತೆಹಚ್ಚಿದೆ. ಇದು ದೆಹಲಿಯನ್ನು ರಾಷ್ಟ್ರೀಯ ಪುರಾತನ ಪ್ರದೇಶವನ್ನಾಗಿ ಮಾಡಿದೆ.[೧೦೩] ಹಳೆ ನಗರದಲ್ಲಿ ಮೊಘಲರು ಮತ್ತು ಟರ್ಕಿಯ ಆಡಳಿತಗಾರರು ಜಾಮ ಮಸೀದಿ (ಭಾರತದ ಅತಿ ದೊಡ್ಡ ಮಸೀದಿ)[೧೦೪] ಮತ್ತು ಕೆಂಪು ಕೋಟೆಯಂತಹ ಅನೇಕ ವಾಸ್ತುಶಿಲ್ಪ ಅದ್ಭುತಗಳನ್ನು ನಿರ್ಮಿಸಿದ್ದಾರೆ.

ಮೂರು ವಿಶ್ವ ಪುರಾತನ ಪ್ರದೇಶಗಳಾದ ಕೆಂಪು ಕೋಟೆ, ಕುತುಬ್‌ ಮಿನಾರ್‌ ಮತ್ತು ಹೂಮಾಯುನ್‌ನ ಸಮಾಧಿಗಳು ದೆಹಲಿಯಲ್ಲಿವೆ.[೧೦೫] ಇತರ ಸ್ಮಾರಕಗಳೆಂದರೆ - ಇಂಡಿಯಾ ಗೇಟ್‌, ಜಂತರ್ ಮಂತರ್ (೧೮ನೇ ಶತಮಾನದ ಖಗೋಳ ಸಂಬಂಧದ ವೀಕ್ಷಣಾಲಯ) ಮತ್ತು ಪುರಾಣ ಖಿಲಾ (೧೬ನೇ ಶತಮಾನದ ಕೋಟೆ). ಲಕ್ಷ್ಮಿನಾರಾಯಣ ದೇವಾಲಯ, ಅಕ್ಷರಧಾಮ ಮತ್ತು ಬಹಾ ಕಮಲ ದೇವಾಲಯ ಮೊದಲಾದವುಗಳು ಆಧುನಿಕ ವಾಸ್ತುಶಿಲ್ಪಕ್ಕೆ ಉದಾಹರಣೆಗಳು.

ರಾಜ್‌ ಘಾಟ್‌ ಮತ್ತು ಅದಕ್ಕೆ ಹೊಂದಿಕೊಂಡಂತೆ ಇರುವ ಸ್ಮಾರಕಗಳು ಮಹಾತ್ಮಾ ಗಾಂಧಿ ಮತ್ತು ಇತರ ಗಣ್ಯ ವ್ಯಕ್ತಿಗಳ ಸ್ಮಾರಕಗಳಿಗೆ ಸ್ಥಳಾವಕಾಶ ಮಾಡಿಕೊಟ್ಟಿದೆ. ನವ ದೆಹಲಿಯು ಬ್ರಿಟೀಷ್ ವಸಹಾತು ಶೈಲಿಯ ವಾಸ್ತುಶಿಲ್ಪವನ್ನು ನೆನಪಿಸುವ ಅನೇಕ ಸರಕಾರಿ ಕಟ್ಟಡಗಳಿಗೆ ಮತ್ತು ಅಧಿಕೃತ ನಿವಾಸಗಳಿಗೆ ಮನೆಯಾಗಿದೆ. ರಾಷ್ಟ್ರಪತಿ ಭವನ, ಆಡಳಿತ ಕಛೇರಿ, ರಾಜ್‌ಪಥ್, ಭಾರತದ ಸಂಸತ್ತು ಮತ್ತು ವಿಜಯ್ ಚೌಕ್ ಮೊದಲಾದ ಪ್ರಮುಖ ಕಟ್ಟಡಗಳೂ ಇಲ್ಲಿವೆ. ಸಫ್ದರ್ಜಂಗ್‌ನ ಸಮಾಧಿಯು ಮೊಘಲ್ ಉದ್ಯಾನ ಶೈಲಿಗೆ ಉದಾಹರಣೆಯಾಗಿದೆ.

ದೆಹಲಿಯ ಸಾಂಗತ್ಯ ಮತ್ತು ರಾಜಧಾನಿ ನವ ದೆಹಲಿಗೆ ಭೌಗೋಳಿಕವಾಗಿ ಹತ್ತಿರವಿರುವುದು ರಾಷ್ಟ್ರೀಯ ದಿನಾಚರಣೆಗಳು ಮತ್ತು ರಜಾದಿನಗಳ ಪ್ರಾಮುಖ್ಯತೆಯನ್ನು ಹೆಚ್ಚಿಸಿದೆ. ಗಣರಾಜ್ಯ ದಿನ, ಸ್ವಾತಂತ್ರ್ಯ ದಿನ ಮತ್ತು ಗಾಂಧಿ ಜಯಂತಿ (ಗಾಂಧಿಯವರ ಜನ್ಮದಿನ) ಮೊದಲಾದ ರಾಷ್ಟ್ರೀಯ ದಿನಾಚರಣೆಗಳನ್ನು ದೆಹಲಿಯಲ್ಲಿ ಹೆಚ್ಚು ಸಂಭ್ರಮದಿಂದ ಆಚರಿಸಲಾಗುತ್ತದೆ. ಭಾರತ ಸ್ವಾತಂತ್ರ್ಯ ದಿನದಂದು (೧೫ ಆಗಸ್ಟ್) ಭಾರತದ ಪ್ರಧಾನ ಮಂತ್ರಿಯವರು ಕೆಂಪು ಕೋಟೆಯಲ್ಲಿ ರಾಷ್ಟ್ರವನ್ನುದ್ದೇಶಿಸಿ ಭಾಷಣ ಮಾಡುತ್ತಾರೆ.

ದೆಹಲಿಯ ಹೆಚ್ಚಿನ ನಿವಾಸಿಗಳು ಸ್ವಾತಂತ್ರ್ಯದ ಸಂಕೇತವಾದ ಗಾಳಿಪಟಗಳನ್ನು ಹಾರಿಸುವ ಮೂಲಕ ಈ ದಿನವನ್ನು ಆಚರಿಸುತ್ತಾರೆ.[೧೦೬] ಗಣರಾಜ್ಯ ದಿನದ ಪಥಸಂಚಲನವು ಭಾರತದ ಸಾಂಸ್ಕೃತಿಕ ವೈವಿಧ್ಯತೆ ಮತ್ತು ಮಿಲಿಟರಿಯನ್ನು ಪ್ರದರ್ಶಿಸುವ ಅತಿ ದೊಡ್ಡ ಸಾಂಸ್ಕೃತಿಕ ಮತ್ತು ಸೇನಾ ಮೆರವಣಿಗೆಯಾಗಿದೆ.[೧೦೭][೧೦೮]

ಶತಮಾನಗಳಿಂದಲೇ ದೆಹಲಿಯು ಅದರ ಸಮ್ಮಿಶ್ರ ಸಂಸ್ಕೃತಿಗೆ ಹೆಸರುವಾಸಿಯಾಗಿದೆ. ಫೂಲ್ ವಾಲೋ ಕಿ ಸೈರ್‌ ಎಂಬ ಪ್ರತೀವರ್ಷ ಸೆಪ್ಟೆಂಬರ್‌ನಲ್ಲಿ ಆಚರಿಸಲ್ಪಡುವ ಒಂದು ಆಚರಣೆಯು ಇದಕ್ಕೆ ನಿಜವಾದ ಸಂಕೇತವಾಗಿದೆ. ಹೂವುಗಳನ್ನು ಮತ್ತು ಹೂಗಳಿಂದ ಅಲಂಕರಿಸಿದ ಬೀಸಣಿಗೆಗಳನ್ನು (ಇದನ್ನು ಪಂಖ ಎನ್ನುತ್ತಾರೆ) ೧೩ನೇ ಶತಮಾನದ ಸೂಫಿ ಸಂತ ಕ್ವಾಜಾ ಭಕ್ತಿಯಾರ್ ಕಾಕಿಯ ಪವಿತ್ರ ಸ್ಮಾರಕಕ್ಕೆ ಮತ್ತು ಮೆಹ್ರೌಲಿಯಲ್ಲಿರುವ ಯೋಗ್ಮಾಯ ದೇವಾಲಯಕ್ಕೆ ಆ ದಿನದಂದು ಅರ್ಪಿಸಲಾಗುತ್ತದೆ.[೧೦೯]

ದೀಪಾವಳಿ (ಬೆಳಕಿನ ಹಬ್ಬ), ಮಹಾವೀರ ಜಯಂತಿ, ಗರುನಾನಕರ ಜನ್ಮದಿನ, ದುರ್ಗಾ ಪೂಜಾ, ಹೋಳಿ, ಲೋಹ್ರಿ, ಮಹಾ ಶಿವರಾತ್ರಿ, ಈದ್-ಉಲ್-ಫಿತರ್ ಮತ್ತು ಬುದ್ಧ ಜಯಂತಿ ಮೊದಲಾದವುಗಳು ನಗರದ ಇನ್ನಿತರ ಧಾರ್ಮಿಕ ಹಬ್ಬಗಳು.[೧೦೮] ಕುತುಬ್ ಉತ್ಸವವು ಒಂದು ಸಾಂಸ್ಕೃತಿಕ ದಿನಾಚರಣೆ.

ಕುತುಬ್‌ ಮಿನಾರ್‌ ಹಿನ್ನೆಲೆಯನ್ನು ಹೇಳುವ ಈ ದಿನಾಚರಣೆಯ ದಿನದಂದು ರಾತ್ರಿಯಿಡೀ ಭಾರತದ ಖ್ಯಾತ ಸಂಗೀತಗಾರರ ಮತ್ತು ನೃತ್ಯಗಾರರ ಪ್ರದರ್ಶನಗಳು ನಡೆಯುತ್ತವೆ.[೧೧೦] ಗಾಳಿಪಟ ಹಾರಿಸುವ ಹಬ್ಬ, ಅಂತರರಾಷ್ಟ್ರೀಯ ಮಾವಿನ ಹಣ್ಣಿನ ಉತ್ಸವ ಮತ್ತು ವಸಂತ ಪಂಚಮಿ (ವಸಂತಕಾಲ ಹಬ್ಬ) ಮೊದಲಾದ ದಿನಾಚರಣೆಗಳನ್ನು ದೆಹಲಿಯಲ್ಲಿ ಪ್ರತೀವರ್ಷ ಆಚರಿಸಲಾಗುತ್ತದೆ.

ಏಷ್ಯಾದ ಅತೀದೊಡ್ಡ ಆಟೋ ಪ್ರದರ್ಶನ ಆಟೋ ಎಕ್ಸ್‌ಪೋ[೧೧೧] ಎರಡು ವರ್ಷಕ್ಕೊಮ್ಮೆ ದೆಹಲಿಯಲ್ಲಿ ನಡೆಯುತ್ತದೆ.

ವಿಶ್ವ ಪುಸ್ತಕ ಉತ್ಸವವು ಪ್ರಗತಿ ಮೈದಾನದಲ್ಲಿ ಎರಡು ವರ್ಷಕ್ಕೊಮ್ಮೆ ನಡೆಯುತ್ತದೆ. ಸುಮಾರು ೨೩ ರಾಷ್ಟ್ರಗಳು ಭಾಗವಹಿಸುವ ಈ ಉತ್ಸವವು ಪ್ರಪಂಚದಲ್ಲೇ ಎರಡನೇ ಅತಿ ದೊಡ್ಡ ಪುಸ್ತಕ ಪ್ರದರ್ಶನವಾಗಿದೆ.[೧೧೨] ದೆಹಲಿಯು ಹೆಚ್ಚು ಸಂಖ್ಯೆಯ ಓದುಗರನ್ನು ಹೊಂದಿರುವುದರಿಂದ ಅದನ್ನು ಭಾರತದ "ಪುಸ್ತಕಗಳ ರಾಜಧಾನಿ" ಎಂದೂ ಕರೆಯುತ್ತಾರೆ.[೧೧೩]

 
ಆಟೋ ಎಕ್ಸ್‌ಪೋವನ್ನು ಪ್ರತಿ ವರ್ಷ ಪ್ರಗತಿ ಮೈದಾನದಲ್ಲಿ ನಡೆಸಲಾಗುವುದು ಮತ್ತು ಇದು ಭಾರತೀಯ ಆಟೋಮೊಬೈಲ್ ಉದ್ಯಮದ ತಾಂತ್ರಿಕ ಕೌಶಲ್ಯದ ಪ್ರದರ್ಶನವಾಗಿದೆ

ಕಬಾಬ್ ಮತ್ತು ಬಿರಿಯಾನಿಯಂತಹ ಪಂಜಾಬಿ ಮತ್ತು ಮೊಘಲ್ ರುಚಿ ತಿನಿಸುಗಳು ದೆಹಲಿಯಲ್ಲಿ ಸುಪ್ರಸಿದ್ಧ.[೧೧೪][೧೧೫]

ಪ್ರಪಂಚದ ಎಲ್ಲೆಡೆಯಿಂದ ಬಂದವರಿಂದಾಗಿ ಹಾಗೂ ವಲಸಿಗರಿಂದಾಗಿ ದೆಹಲಿಯಲ್ಲಿ, ರಾಜಸ್ಥಾನಿ, ಮಹಾರಾಷ್ಟ್ರಿಯನ್, ಬಂಗಾಳಿ, ಹೈದರಾಬಾದಿ ಅಡುಗೆ ಪದ್ಧತಿಗಳು ಮತ್ತು ಇಡ್ಲಿ, ಸಾಂಬಾರ್ ಮತ್ತು ದೋಸೆಯಂತಹ ದಕ್ಷಿಣ ಭಾರತ ಆಹಾರ ತಿನಿಸುಗಳೆಲ್ಲವೂ ಲಭ್ಯವಿದೆ.

ಸ್ಥಳೀಯ ತಿನಿಸುಗಳೆಂದರೆ ಚಾಟ್‌ ಮತ್ತು ದಹಿ-ಪಾಪ್ರಿ . ಇಟಾಲಿಯನ್, ಜಪಾನೀಸ್, ಮತ್ತು ಚೈನೀಸ್ ಶೈಲಿಗಳ ಅಂತರರಾಷ್ಟ್ರೀಯ ಅಡುಗೆಯನ್ನು ಬಡಿಸುವ ಅನೇಕ ಚಿಕ್ಕ ಆಹಾರ ಮಳಿಗೆಗಳು ದೆಹಲಿಯಲ್ಲಿವೆ.

ದೆಹಲಿ ಐತಿಹಾಸಿಕವಾಗಿ ಯಾವತ್ತೂ ಉತ್ತರ ಭಾರತದ ಪ್ರಮುಖ ವ್ಯಾಪಾರ ಕೇಂದ್ರವಾಗಿ ಉಳಿದಿದೆ. ಶ್ರೀಮಂತ ಮೊಘಲ್‌ ಗತಕಾಲದ ಆಸ್ತಿಯು ಹಳೆ ದೆಹಲಿಯಲ್ಲಿ ಇನ್ನೂ ಇದೆ. ಅದನ್ನು ಹಳೆ ನಗರದ ಗೋಜಲುಗೋಜಲಾದ ಓಣಿಗಳಲ್ಲಿ ಮತ್ತು ಕಿಕ್ಕಿರಿದು ತುಂಬಿರುವ ಬಜಾರುಗಳಲ್ಲಿ ಕಾಣಬಹುದು.[೧೧೬]

ಹಳೆ ನಗರದ ಮಲಿನ ಮಾರುಕಟ್ಟೆಗಳು ಎಲ್ಲ ಶ್ರೇಣಿಯ ಸಾರಸಂಗ್ರಹ ಉತ್ಪನ್ನಗಳನ್ನು ಹೊಂದಿವೆ. ಕೊಳಚೆ ಪ್ರದೇಶದ ಮಾವಿನಕಾಯಿ, ನಿಂಬೆ ಮತ್ತು ಬಿಳಿಬದನೆಯ ಉಪ್ಪಿನಕಾಯಿಯಿಂದ ಹಿಡಿದು ಸಕ್ಕರೆ-ಲೇಪನದ ಔಷಧಿ ಗುಟುಕಗಳು, ಬೆಳ್ಳಿ ಆಭರಣಗಳು, ಮದುವೆ ಹೆಣ್ಣಿನ ಉಡುಪುಗಳು, ಕತ್ತರಿಸದ ಮತ್ತು ನಾರಿನ ಬಟ್ಟೆಗಳು, ಸಂಬಾರ ಪದಾರ್ಥಗಳು, ಸಿಹಿತಿನಿಸುಗಳವರೆಗೆ ಎಲ್ಲಾ ರೀತಿಯ ವಸ್ತುಗಳೂ ಇಲ್ಲಿ ಲಭ್ಯವಿವೆ.[೧೧೬] ಕೆಲವು ಹಳೆ ರಾಜಯೋಗ್ಯ ಹಾವೆಲಿಸ್ (ಭವ್ಯ ಮಹಲುಗಳು) ಹಳೆ ನಗರದಲ್ಲಿ ಇನ್ನೂ ಇವೆ.[೧೧೭]

ದೆಹಲಿಯಲ್ಲಿನ ಮೂರು-ಶತಮಾನ-ಹಳೆಯ ವ್ಯಾಪಾರ ಕೇಂದ್ರ ಚಾಂದನಿ ಚೌಕ್ ಆಭರಣ ಮತ್ತು ಝರಿ ಸೀರೆಗಳಿಗೆ ಹೆಚ್ಚು ಹೆಸರುವಾಸಿಯಾದ ವ್ಯಾಪಾರ ಕೇಂದ್ರವಾಗಿದೆ.[೧೧೮]

ಜರ್ದೋಜಿ (ಚಿನ್ನದ ಎಳೆಗಳಿಂದ ಮಾಡಿದ ಕಸೂತಿ ಕೆಲಸ) ಮತ್ತು ಮೀನಕರಿ (ಗಾಜಿನ ಕಲಾಕೃತಿಗಳು) ಮೊದಲಾದವುಗಳನ್ನು ದೆಹಲಿಯ ಕಲೆ ಮತ್ತು ಕರಕುಶಲ ಕೆಲಸಗಳಲ್ಲಿ ಪ್ರಮುಖವಾಗಿ ಕಾಣಬಹುದು. ದಿಲ್ಲಿ ಹಾತ್‌, ಹೌಜ್ ಖಾಸ್‌, ಪ್ರಗತಿ ಮೈದಾನದಲ್ಲಿ ವಿವಿಧ ರೀತಿಯ ಭಾರತೀಯ ಕರಕುಶಲ ಮತ್ತು ಕೈಮಗ್ಗದ ವಸ್ತುಗಳನ್ನು ಮಾರಾಟಕ್ಕಿಡಲಾಗಿದೆ. ಒಟ್ಟಾರೆ ಹೇಳುವುದಾದರೆ ದೆಹಲಿಯು ಕ್ರಮೇಣವಾಗಿ ಇಡೀ ದೇಶದ ಬಹುಸಂಖ್ಯಾತ ಮಾನವಕುಲವನ್ನು ತನ್ನಲ್ಲಿ ಅಂತರ್ಗತ ಮಾಡಿಕೊಂಡಿದೆ, ಅಲ್ಲದೆ ವಿವಿಧ ಸಾಂಸ್ಕೃತಿಕ ಶೈಲಿಗಳ ಅಪರೂಪದ ಸಮುದಾಯಗಳನ್ನು ರೂಪಿಸಿದೆ.[೨೨][೧೧೯]

ದೆಹಲಿಯು ಈ ಕೆಳಗಿನ ಸೋದರ ನಗರಗಳನ್ನು ಹೊಂದಿದೆ:[೧೨೦]

ಶಿಕ್ಷಣಸಂಪಾದಿಸಿ

ಇದನ್ನೂ ನೋಡಿ: ದೆಹಲಿಯ ಶೈಕ್ಷಣಿಕ ಸಂಸ್ಥೆಗಳು
 
ನಿರಂತರವಾಗಿ ಭಾರತದ ಉತ್ತಮ ವೈದ್ಯಕೀಯ ಕಾಲೇಜು ಆಗಿ ಆಯ್ಕೆಗೊಂಡದ್ದರಿಂದ [285] ಅಖಿಲ ಭಾರತ ವೈದ್ಯಕೀಯ ವಿಜ್ಞಾನ ಸಂಸ್ಥೆಯು ವೈದ್ಯಕೀಯ ಸಂಶೋಧನೆ ಮತ್ತು ಚಿಕಿತ್ಸೆಯಲ್ಲಿ ಜಾಗತಿಕ ನಾಯಕನಂತೆ ಮೆರೆಯುತ್ತಿದೆ

ದೆಹಲಿಯ ಶಾಲೆಗಳು ಮತ್ತು ಉನ್ನತ ಶೈಕ್ಷಣಿಕ ಸಂಸ್ಥೆಗಳು ಶಿಕ್ಷಣ ನಿರ್ದೇಶನ ಮಂಡಳಿ, NCT ಸರಕಾರ, ಅಥವಾ ಖಾಸಗಿ ಸಂಸ್ಥೆಗಳಿಂದ ನಿರ್ವಹಿಸಲ್ಪಡುತ್ತದೆ. ೨೦೦೪–೦೫ರ ವೇಳೆಗೆ ದೆಹಲಿಯಲ್ಲಿ ೨,೫೧೫ ಪ್ರಾಥಮಿಕ, ೬೩೫ ಮಾಧ್ಯಮಿಕ, ೫೦೪ ಪ್ರೌಢ ಮತ್ತು ೧,೨೦೮ ಹಿರಿಯ ಪ್ರೌಢ ಶಾಲೆಗಳಿದ್ದವು. ಆ ವರ್ಷದಲ್ಲಿ ನಗರದಲ್ಲಿನ ಉನ್ನತ ಶೈಕ್ಷಣಿಕ ಸಂಸ್ಥೆಗಳು ೧೬೫ ಕಾಲೇಜುಗಳನ್ನು ಸೇರಿಸಿಕೊಂಡವು. ಅವುಗಳಲ್ಲಿ ಐದು ವೈದ್ಯಕೀಯ ಕಾಲೇಜುಗಳು ಮತ್ತು ಎಂಟು ಇಂಜಿನಿಯರಿಂಗ್ ಕಾಲೇಜುಗಳು [೧೨೧], ಆರು ವಿಶ್ವವಿದ್ಯಾಲಯಗಳು—DU, JNU, JMI, GGSIPU, IGNOU ಮತ್ತು ಜಾಮಿಯಾ ಹಂದರ್ದ್ ಹಾಗೂ ಒಂಬತ್ತು ಸ್ವಾಯತ್ತ ವಿಶ್ವವಿದ್ಯಾಲಯಗಳು.[೧೨೧] ಅದರಲ್ಲಿ GGSIPU ಒಂದು ಮಾತ್ರ ರಾಜ್ಯ ವಿಶ್ವವಿದ್ಯಾಲಯ; IGNOU ತೆರೆದ ವಿಶ್ವವಿದ್ಯಾಲಯ; ಉಳಿದೆಲ್ಲವೂ ಕೇಂದ್ರ ವಿಶ್ವವಿದ್ಯಾಲಯಗಳು.

 
ಭಾರತದ ಉತ್ತಮ ವೈದ್ಯಕೀಯ ಕಾಲೇಜುಗಳಂತೆ ಸುಸಂಗತವಾಗಿ ಶ್ರೇಣಿಗೊಳ್ಳುತ್ತಾ, [285] ಅಖಿಲ ಭಾರತ ವೈದ್ಯಕೀಯ ವಿಜ್ಞಾನ ಸಂಸ್ಥೆಯು ವೈದ್ಯಕೀಯ ಸಂಶೋಧನೆ ಮತ್ತು ಚಿಕಿತ್ಸೆಯಲ್ಲಿ ಜಾಗತಿಕ ನಾಯಕನಂತೆ ಕಾರ್ಯನಿರ್ವಹಿಸುತ್ತಿದೆ

ಇಂಗ್ಲೀಷ್ ಅಥವಾ ಹಿಂದಿ ಭಾಷಾ ಮಾಧ್ಯಮವಾಗಿರುವ ದೆಹಲಿಯ ಖಾಸಗಿ ಶಾಲೆಗಳು ಎರಡು ನಿರ್ವಹಣಾ ಘಟಕಗಳಲ್ಲಿ ಒಂದಕ್ಕೆ ಒಳಪಟ್ಟಿರುತ್ತವೆ. ಆ ಘಟಕಗಳೆಂದರೆ - ಕೌನ್ಸಿಲ್‌ ಫಾರ್‌ ದಿ ಇಂಡಿಯನ್‌ ಸ್ಕೂಲ್ ಆಫ್ ಸರ್ಟಿಫಿಕೇಟ್ ಎಕ್ಸಾಮಿನೇಷನ್ಸ್‌ (CISCE) ಮತ್ತು ಕೇಂದ್ರ ಪ್ರೌಢ ಶಿಕ್ಷಣ ಮಂಡಳಿ (CBSE). ೨೦೦೪–೦೫ರಲ್ಲಿ ದೆಹಲಿಯಲ್ಲಿ ಸುಮಾರು ೧೫.೨೯ ಲಕ್ಷ (೧.೫೨೯ ದಶಲಕ್ಷ) ವಿದ್ಯಾರ್ಥಿಗಳು ಪ್ರಾಥಮಿಕ ಶಾಲೆಗಳಿಗೆ, ೮.೨೨ ಲಕ್ಷ (೦.೮೨೨ ದಶಲಕ್ಷ) ವಿದ್ಯಾರ್ಥಿಗಳು ಮಾಧ್ಯಮಿಕ ಶಾಲೆ ಗಳಿಗೆ ಮತ್ತು ೬.೬೯ ಲಕ್ಷ (೦.೬೬೯ ದಶಲಕ್ಷ) ಪ್ರೌಢಶಾಲೆಗಳಿಗೆ ದಾಖಲಾಗಿದ್ದರು.[೧೨೧] ಒಟ್ಟು ದಾಖಲಾತಿಯಲ್ಲಿ ೪೯% ವಿದ್ಯಾರ್ಥಿನಿಯರಾಗಿದ್ದರು. ಅದೇ ವರ್ಷ ದೆಹಲಿ ಸರಕಾರ ರಾಜ್ಯದ ಸ್ಥಳೀಯ ಒಟ್ಟು ಉತ್ಪನ್ನದ ೧.೫೮ % ರಿಂದ ೧.೯೫%ರವರೆಗಿನ ಉತ್ಪನ್ನವನ್ನು ಶಿಕ್ಷಣಕ್ಕಾಗಿ ಖರ್ಚು ಮಾಡಿತು.[೧೨೧]

10+2+3 ಯೋಜನೆ ಅಡಿಯಲ್ಲಿ ಹತ್ತು-ವರ್ಷದ ಪ್ರೌಢಶಿಕ್ಷಣವನ್ನು ಮುಗಿಸಿದ ವಿದ್ಯಾರ್ಥಿಗಳು ಅವರ ನಂತರದ ಎರಡು ವರ್ಷಗಳನ್ನು ಪದವಿ ಪೂರ್ವ ಕಾಲೇಜುಗಳಲ್ಲಿ ಅಥವಾ ಹಿರಿಯ ಪ್ರೌಢ ಸೌಲಭ್ಯಗಳಿರುವ ಶಾಲೆಗಳಲ್ಲಿ ಕಳೆಯುತ್ತಿದ್ದರು. ಆ ಸಂದರ್ಭದಲ್ಲಿ ಅವರ ಶಿಕ್ಷಣವು ಹೆಚ್ಚು ಕೇಂದ್ರೀಕೃತವಾಗಿತ್ತು. ಅವರು ಶಿಕ್ಷಣ ಹರಿವು - ಉದಾರ ಕಲಾ ವಿಭಾಗ, ವಾಣಿಜ್ಯ, ವಿಜ್ಞಾನ, ಅಥವಾ ಕೆಲವೊಮ್ಮೆ ವೃತ್ತಿಪರ ವಿಭಾಗಗಳನ್ನು ಆರಿಸಿಕೊಳ್ಳುತ್ತಿದ್ದರು. ಇದನ್ನು ಪೂರ್ಣಗೊಳಿಸಿ, ಮುಂದೆ ಓದಲು ಬಯಸುವವರು ಕಾಲೇಜಿನಲ್ಲಿ ಮೂರು-ವರ್ಷದ ಪದವಿ ಶಿಕ್ಷಣಕ್ಕಾಗಿ ಅಥವಾ ಕಾನೂನು, ಇಂಜಿನಿಯರಿಂಗ್, ಅಥವಾ ವೈದ್ಯಶಾಸ್ತ್ರದಲ್ಲಿ ವೃತ್ತಿಪರ ಪದವಿಗಳಿಗಾಗಿ ಓದುತ್ತಿದ್ದರು.

ಅಖಿಲ ಭಾರತೀಯ ವೈದ್ಯಕೀಯ ವಿಜ್ಞಾನ ಸಂಸ್ಥೆ, ಲೇಡಿ ಹಾರ್ಡಿಂಗ್ ವೈದ್ಯಕೀಯ ಕಾಲೇಜು, Dr. ರಾಮ್ ಮನೋಹರ್ ಲೋಹಿಯ ಆಸ್ಪತ್ರೆ & PGIMER, ಭಾರತೀಯ ತಾಂತ್ರಿಕ ಶಿಕ್ಷಣ ಸಂಸ್ಥೆ ದೆಹಲಿ, ನೇತಾಜಿ ಸುಭಾಸ್ ತಾಂತ್ರಿಕ ಶಿಕ್ಷಣ ಸಂಸ್ಥೆ, ದೆಹಲಿ ಇಂಜಿನಿಯರಿಂಗ್ ಕಾಲೇಜು, ಗುರು ಗೋವಿಂದ ಸಿಂಗ್ ಇಂದ್ರಪ್ರಸ್ಥ ವಿಶ್ವವಿದ್ಯಾಲಯ, ವ್ಯವಸ್ಥಾಪನಾ ಅದ್ಯಯನ ಶಾಖೆ, ಭಾರತೀಯ ಕಾನೂನು ಶಿಕ್ಷಣ ಸಂಸ್ಥೆ, ದೆಹಲಿ ಅರ್ಥಶಾಸ್ತ್ರ ಶಿಕ್ಷಣ ಸಂಸ್ಥೆ, ಭಾರತೀಯ ಕೃಷಿ ಸಂಶೋಧನಾ ಸಂಸ್ಥೆ ಮತ್ತು ಭಾರತೀಯ ವಿದೇಶಿ ವ್ಯಾಪಾರ ಶಿಕ್ಷಣ ಸಂಸ್ಥೆ ಮೊದಲಾದವುಗಳು ದೆಹಲಿಯಲ್ಲಿರುವ ಪ್ರಮುಖ ಉನ್ನತ ಶಿಕ್ಷಣ ಅಥವಾ ಸಂಶೋಧನಾ ಸಂಸ್ಥೆಗಳು. ೨೦೦೮ರ ಸಮೀಕ್ಷೆಯ ಪ್ರಕಾರ ದೆಹಲಿಯ ಒಟ್ಟು ನಿವಾಸಿಗಳಲ್ಲಿ ಸುಮಾರು ೧೬% ಜನರು ಕನಿಷ್ಠ ಕಾಲೇಜು ಪದವಿಯನ್ನು ಹೊಂದಿದ್ದರು.[೧೨೨]

ಮಾಧ್ಯಮಸಂಪಾದಿಸಿ

 
ದೆಹಲಿಗೆ ಪಿತಾಂಪುರ TV ಗೋಪುರವು ಕಾರ್ಯಕ್ರಮಗಳನ್ನು ಪ್ರಸಾರ ಮಾಡುತ್ತದೆ

ಭಾರತದ ರಾಜಧಾನಿ ನವ ದೆಹಲಿಯು ಸಂಸತ್ತು ಅಧಿವೇಶನದ ನಿರಂತರ ದೂರದರ್ಶನ ಪ್ರಸಾರ ಸೇರಿದಂತೆ, ರಾಜಕೀಯ ವರದಿಗಳ ಕೇಂದ್ರ ಬಿಂದು. ಸರ್ಕಾರಿ ಸ್ವಾಮ್ಯದ ಪ್ರೆಸ್‌ ಟ್ರಸ್ಟ್ ಆಫ್‌ ಇಂಡಿಯಾ ಮತ್ತು ದೂರದರ್ಶನ ಮೊದಲಾದ ಅನೇಕ ದೇಶವ್ಯಾಪಿ ಮಾಧ್ಯಮ ಸಂಸ್ಥೆಗಳು ಈ ನಗರದಲ್ಲಿವೆ. ಎರಡು ಉಚಿತ ಭೂ-ದೂರದರ್ಶನ ಚಾನೆಲ್‌ಗಳನ್ನು ದೂರದರ್ಶನ ಪ್ರಸಾರ ಮಾಡುತ್ತದೆ. ಅಂತೆಯೇ ಅನೇಕ ಹಿಂದಿ, ಇಂಗ್ಲೀಷ್ ಮತ್ತು ಪ್ರಾದೇಶಿಕ ಭಾಷೆಗಳು ಮತ್ತು ಕೇಬಲ್ ಚಾನೆಲ್‌ಗಳನ್ನು ಬಹು ವ್ಯವಸ್ಥೆ ನಿರ್ವಾಹಕರು ಪ್ರಸಾರ ಮಾಡುತ್ತಾರೆ.

ಉಪಗ್ರಹ ಟೆಲಿವಿಷನ್ ನಗರದಲ್ಲಿ ಇನ್ನೂ ಹೆಚ್ಚು-ಪ್ರಮಾಣದ ಚಂದಾದಾರರನ್ನು ಪಡೆದುಕೊಳ್ಳಬೇಕಿದೆ.[೧೨೩]

ಪತ್ರಿಕೋದ್ಯಮವು ದೆಹಲಿಯಲ್ಲಿ ಪ್ರಸಿದ್ಧ ಸುದ್ದಿ ಮಾಧ್ಯಮವಾಗಿದೆ. ೨೦೦೪–೦೫ರ ಸಂದರ್ಭದಲ್ಲಿ ನಗರದಲ್ಲಿ ೧೩ ಭಾಷೆಗಳ ೧೦೨೯ ವಾರ್ತಾಪತ್ರಿಕೆಗಳು ಪ್ರಕಟಿಸಲ್ಪಟ್ಟಿದ್ದವು. ಅವುಗಳಲ್ಲಿ ೪೯೨ ಹಿಂದಿ ಭಾಷೆಯ ವಾರ್ತಾಪತ್ರಿಕೆಗಳು. ಅದರಲ್ಲಿ ಪ್ರಮುಖವಾದವುಗಳೆಂದರೆ - ನವಭಾರತ್ ಟೈಮ್ಸ್‌ , ಹಿಂದೂಸ್ಥಾನ್ ದೈನಿಕ್‌ , ಪಂಜಾಬ್‌ ಕೇಸರಿ , ದೈನಿಕ್ ಜಾಗರಣ್‌ , ದೈನಿಕ್ ಭಾಸ್ಕರ್‌ ಮತ್ತು ದೈನಿಕ್ ದೇಶಬಂಧು . ಇಂಗ್ಲೀಷ್ ಭಾಷೆ ವಾರ್ತಾಪತ್ರಿಕೆಗಳಲ್ಲಿ ಒಂದಾಗಿರುವ ದಿ ಹಿಂದುಸ್ಥಾನ್‌ ಟೈಮ್ಸ್‌ ಅತಿ ದೊಡ್ಡ ದೈನಿಕವಾಗಿತ್ತು, ಮತ್ತು ಇದರ ದಶಲಕ್ಷದಷ್ಟು ಪ್ರತಿಗಳು ಮಾರಾಟವಾಗುತ್ತಿದ್ದವು.

ಇತರ ಪ್ರಮುಖ ಇಂಗ್ಲೀಷ್ ವಾರ್ತಾಪತ್ರಿಕೆಗಳೆಂದರೆ - ಇಂಡಿಯನ್‌ ಎಕ್ಸ್‌ಪ್ರೆಸ್‌ , ಬ್ಯುಸಿನೆಸ್‌ ಸ್ಟ್ಯಾಂಡರ್ಡ್‌ , ಟೈಮ್ಸ್‌ ಆಫ್‌ ಇಂಡಿಯಾ , ದಿ ಹಿಂದು , ದಿ ಪೈಯನೀರ್‌ , ಏಷಿಯನ್‌ ಏಜ್‌ ಮತ್ತು ಏಷಿಯನ್ ಎಜೆಂಡ್ ಮತ್ತು ಮಲಯಾಳ ಮನೋರಮಾ ಮುಂತಾದ ಪ್ರಾದೇಶಿಕ ದೈನಿಕಗಳು. ದೆಹಲಿಯಲ್ಲಿ ರೇಡಿಯೊ ಸ್ವಲ್ಪ ಕಡಿಮೆ ಪ್ರಚಲಿತದಲ್ಲಿರುವ ಪ್ರಸಾರ ಮಾಧ್ಯಮ. ಆದರೂ, ೨೦೦೬ರಲ್ಲಿ ಅನೇಕ ಹೊಸ FM ಚಾನೆಲ್‌ಗಳು ಪ್ರಾರಂಭವಾದುದರಿಂದ FM ರೇಡಿಯೊ ತನ್ನ ಸ್ಥಿತಿಯನ್ನು ಬಲಪಡಿಸಿಕೊಳ್ಳುತ್ತಿದೆ.bbc.co.uk/worldservice /trust/pdf/india _sex_ selection/Chapter4.pdf|title=Chapter4: Towards a Mass Media Campaign: Analysing the relationship between target audiences and mass media|accessdate=2007-01-08|last=Naqvi| first= Farah|date=14 November 2006|format=PDF|work=Images and icons: Harnessing the Power of Mass Media to Promote Gender Equality and Reduce Practices of Sex Selection|publisher=BBC World Service Trust|pages=26–36 }}</ref>.[೧೨೪]

ಸರ್ಕಾರಿ ಸ್ವಾಮ್ಯದ ಮತ್ತು ಖಾಸಗಿಯ ಅನೇಕ ರೇಡಿಯೊ ಸ್ಟೇಷನ್‌ಗಳು ದೆಹಲಿಯಿಂದ ಪ್ರಸಾರವಾಗುತ್ತವೆ. ಪ್ರಪಂಚದಲ್ಲೇ ಅತೀದೊಡ್ಡ ರೇಡಿಯೊ ಸೇವೆ ಒದಗಿಸುವ ಆಲ್ ಇಂಡಿಯಾ ರೇಡಿಯೊ (AIR) ಇವುಗಳಲ್ಲಿ ಪ್ರಮುಖವಾದುದು. ಇದು ಹತ್ತು ಭಾಷೆಗಳಲ್ಲಿ ಆರು ರೇಡಿಯೊ ಚಾನೆಲ್‌ಗಳನ್ನು ಒದಗಿಸುತ್ತದೆ. "ಆಜ್ ತಕ್", "ರೇಡಿಯೊ ಸಿಟಿ(೯೧.೧ MHz)", "ಬಿಗ್ FM(೯೨.೭ MHz)", "ರೆಡ್ FM(೯೩.೫MHz)", "ರೇಡಿಯೊ ಒನ್(೯೪.೩ MHz)", "ಹಿಟ್ FM(೯೫ MHz)", "ಅಪ್ನ ರೇಡಿಯೊ", "ರೇಡಿಯೊ ಮಿರ್ಚಿ(೯೮.೩ MHz)", "FM ರೈನ್‍‌ಬೊ(೧೦೨.೪ MHz)", "ಫೀವರ್ FM(೧೦೪ MHz)", "ಮ್ಯೊ FM(೧೦೪.೮ MHz)", "FM ಗೋಲ್ಡ್(೧೦೬.೪ MHz)" ಮೊದಲಾದವುಗಳು ಇತರ ಪ್ರಾದೇಶಿಕ ರೇಡಿಯೊ ಸ್ಟೇಷನ್‌ಗಳು.

ವಿವಿಧ ಸುದ್ದಿಗಳ ಮತ್ತು ಸಾಮಾನ್ಯ ಆಸಕ್ತಿಯ ಪತ್ರಿಕೆಗಳೂ ದೆಹಲಿಯಿಂದ ಪ್ರಕಟಿತವಾಗುತ್ತವೆ. ಅವುಗಳೆಂದರೆ ಇಂಡಿಯಾ ಟುಡೆ, ಔಟ್‌ಲುಕ್, COVERT ಮತ್ತು ಇತ್ಯಾದಿ.

ಕ್ರೀಡೆಸಂಪಾದಿಸಿ

ಚಿತ್ರ:61449261 456ab69588 o.jpg
ಜವಹರ್‌ಲಾಲ್‌ ನೆಹರು ಕ್ರೀಡಾಂಗಣವು ಭಾರತದಲ್ಲಿರುವ ಕ್ರೀಡಾಂಗಣಗಳಲ್ಲಿ ಮೂರನೇ ಅತಿ ದೊಡ್ಡ ಕ್ರೀಡಾಂಗಣವಾಗಿದೆ.

ಕ್ರಿಕೆಟ್ ದೆಹಲಿಯ ಹೆಚ್ಚು ಜನಪ್ರಿಯ ಕ್ರೀಡೆ.[೧೨೫] ನಗರದಾದ್ಯಂತ ಅನೇಕ ಕ್ರಿಕೆಟ್ ಮೈದಾನಗಳಿವೆ (ಅಥವಾ ಮೈದಾನಗಳು ). ಪಿರೋಜ್‌ ಷಾ ಕೋಟ್ಲಾ ಕ್ರೀಡಾಂಗಣವು ಭಾರತದಲ್ಲಿ ಹಳೆಯ ಕ್ರಿಕೆಟ್ ಮೈದಾನಗಳಲ್ಲಿ ಒಂದಾಗಿದ್ದು, ಇಲ್ಲಿ ಅಂತರರಾಷ್ಟ್ರೀಯ ಕ್ರಿಕೆಟ್ ಪಂದ್ಯಗಳು ನಡೆಯುತ್ತವೆ. ದೆಹಲಿ ಕ್ರಿಕೆಟ್‌ ತಂಡವು ರಣಜಿ ಟ್ರೋಫಿಯಲ್ಲಿ ನಗರವನ್ನು ಪ್ರತಿನಿಧಿಸುತ್ತದೆ. ಇದು ಒಂದು ಸ್ಥಳೀಯ ಪ್ರಥಮ-ದರ್ಜೆ ಕ್ರಿಕೆಟ್ ಚಾಂಪಿಯನ್‌ಶಿಪ್.[೧೨೬]

IPL ತಂಡ ದೆಹಲಿ ಡೇರ್‌ಡೆವಿಲ್ಸ್‌, ಮತ್ತು ICL ತಂಡ ದೆಹಲಿ ಜೈಂಟ್ಸ್‌ (ಆರಂಭದ ಹೆಸರು ದೆಹಲಿ ಜೆಟ್ಸ್‌) ಮೊದಲಾದವುಗಳಿಗೂ ನಗರವು ನೆಲೆಯಾಗಿದೆ. ಇತರ ಕ್ರೀಡೆಗಳಾದ ಮೈದಾನದ ಹಾಕಿ, ಫುಟ್‌ಬಾಲ್ (ಕಾಲ್ಚೆಂಡಾಟ), ಬಾಸ್ಕೆಟ್‌ಬಾಲ್, ಟೆನ್ನಿಸ್, ಗಾಲ್ಫ್, ಬ್ಯಾಡ್ಮಿಂಟನ್, ಈಜುಗಾರಿಕೆ, ಕಾರ್ಟ್ ರೇಸಿಂಗ್, ಭಾರ ಎತ್ತುವಿಕೆ ಮತ್ತು ಟೇಬಲ್ ಟೆನ್ನಿಸ್ ಕೂಡ ನಗರದಲ್ಲಿ ಪ್ರಸಿದ್ಧವಾದವುಗಳು.

ಜವಹರ್‌ಲಾಲ್‌ ನೆಹರು ಕ್ರೀಡಾಂಗಣ ಮತ್ತು ಇಂದಿರಾ ಗಾಂಧಿ ಒಳಾಂಗಣ ಕ್ರೀಡಾಂಗಣಗಳು ದೆಹಲಿಯಲ್ಲಿರುವ ಇತರ ಕ್ರೀಡಾಂಗಣಗಳು. ಹಿಂದೆ ದೆಹಲಿಯು ಅನೇಕ ಸ್ಥಳೀಯ ಮತ್ತು ಮೊದಲನೇ ಮತ್ತು ಒಂಭತ್ತನೇ ಏಷಿಯನ್ ಗೇಮ್ಸ್‌ ಮೊದಲಾದ ಅಂತರರಾಷ್ಟ್ರೀಯ ಕ್ರೀಡಾಕೂಟ ಆತಿಥ್ಯವಹಿಸಿದೆ.[೧೨೭]

ಈಗ ದೆಹಲಿಯು 2010ರ ಕಾಮನ್‌ವೆಲ್ತ್‌ ಗೇಮ್ಸ್‌‌‌ ಆತಿಥ್ಯವಹಿಸಲು ಸಿದ್ಧಗೊಳ್ಳುತ್ತಿದೆ. ಇದುವರೆಗೆ ನಗರದಲ್ಲಿ ನಡೆದುದುರಲ್ಲೇ ಇದು ಅತಿ ದೊಡ್ಡ ಬಹು-ಕ್ರೀಡಾಕೂಟವಾಗಿದೆ. ದೆಹಲಿಯು 2014ರ ಏಷಿಯನ್ ಗೇಮ್ಸ್‌ ಆಹ್ವಾನವನ್ನು ಹರಾಜಿನಲ್ಲಿ ಕಳೆದುಕೊಂಡಿತ್ತು,[೧೨೮] ಆದರೆ 2020ರ ಒಲಿಂಪಿಕ್ ಗೇಮ್ಸ್‌ಗೆ ಆಹ್ವಾನವನ್ನು ಪಡೆದಿದೆ.[೧೨೭][೧೨೯] ಅಲ್ಲದೆ ೨೦೧೦ರ ಮೊದಲ ಭಾರತೀಯ ಗ್ರ್ಯಾಂಡ್‌ ಪ್ರಿಕ್ಸ್‌‌‌ನ ಆತಿಥ್ಯವಹಿಸಲು ದೆಹಲಿ ಆಯ್ಕೆಯಾಗಿದೆ.[೧೩೦]

೨೦೧೩ ರ ವಿಧಾನ ಸಭೆ ಚುನಾವಣೆಸಂಪಾದಿಸಿ

೮-೧೨-೨೦೧೩ -ಎಣಿಕೆ ನಂತರ ಮುಖ್ಯ ಮಂತ್ರಿ (ಮೂರು ಚುನಾವಣೆ ಗೆದ್ದಿದ್ದ ) ಶೈಲಾ ದೀಕ್ಷಿತ್ ರಾಜೀನಾಮೆ ಸಲ್ಲಿಸಿದರು. ಶ್ರೀ ಅರವಿಂದ ಕೇಜರೀವಾಲ ಎಎಪಿ ಪಕ್ಷದ ಮುಖ್ಯಸ್ಥ ದಿ. ೨೮-೧೨-೨೦೧೩ ಶನಿವಾರ ದೆಹಲಿ ರಾಮಲೀಲಾ ಮೈದಾನದಲ್ಲಿ ದೆಹಲಿ ಸರ್ಕಾರದ ಮುಖ್ಯ ಮಂತ್ರಿಯಾಗಿ ಪ್ರಮಾಣವಚನ ಸ್ವೀಕರಿಸಿದರು. ನಂತರ ಆರು ಜನ ವಿಧಾನ ಸಭಾ ಸದ್ಯರನ್ನು ತಮ್ಮ ಮಂತ್ರಿ ಮಂಡಲಕ್ಕೇ ಸೇರಿಸಿ ಕೊಂಡು ಖಾತೆಗಳನ್ನ ಹಂಚಿದರು. (ಒಟ್ಟು ೭ ಜನರ ಮಂತ್ರಿ ಮಂಡಲ) ೨೦೧೪ರ ಫೆಬ್ರವರಿ ೧೪ (February 14, 2014 he resigned) ರಂದು ಅವರ ಜನ ಲೋಕಪಾಲ ಮಸೂದೆಯ ಕರಡನ್ನು ವಿಧನಸಭೆಯಲ್ಲಿ ಮಂಡಿಸಲು ಆಗದೇ ಇದ್ದರಿಂದ ತಾವು ರಾಜೀನೇಮೇ ನೀಡುವುದಾಗಿ ಹೇಳಿ ದೆಹಲಿಯ ಲೆ. ಗೌರ್ನರಿಗೆ ರಾಜೀನಾಮೆ ಸಲ್ಲಿಸಿದರು. ಒಂದುವಾರ ಕಾಲ ರಾಜ್ಯಪಾಲರು ಎರಡನೇ ಅಧಿಕ ಸ್ಥಾನ ಪಡೆದ (ಮೊದಲ ಆಧಿಕ ಸ್ಥಾನ) ಬಿ.ಜೆ.ಪಿ. ಸರ್ಕಾರ ರಚಿಸಲು ಬಾರದೇಇದ್ದುದರಿಂದ ರಾಷ್ತ್ರಪತಿ ಆಡಳಿತಕ್ಕೆ ಶಿಫಾರಸು ಮಾಡಿದರು.(ಟೈ.ಆ.ಇಂ.) ಪ -

ವರ್ಣ ಪಾರ್ಟಿ ಬಾವುಟ (Flag)
 ಅಭ್ಯರ್ಥಿಗಳು

(Candidates)

 ಗೆಲವು(Seats Won)
 ಲಾಭ/ನಷ್ಟ(Net Change)
in seats
 % (of Seats)
 % .ಶೇ. ಮತ ಗಳಿಕೆ(of Votes)
 (Change in) %
of vote
ಬಿಜೆಪಿ 66 31  8 44 33% ಟೆಂಪ್ಲೇಟು:+8
ಎಎಪಿ  | 69 28(New) 28 30% 30.4%(?)
ಕಾಂಗ್ರೆಸ್ 70 08  35 11.5 25% ಟೆಂಪ್ಲೇಟು:-35
ಜೆಡಿ(ಯು)   - 1  1 1.5 0.6%  
ಎಸ್ಎಡಿ ಚಿತ್ರ:Akali dal logo.png 4 1  1 1.5 1%  
ಪಕ್ಷೇತರ 1 0 1.5 10%  
Total 810 70 Turnout 100% Voters 76,99,800

ದೆಹಲಿ ೨೦೧೩/2013ರ ಚುನಾವಣಾ ಫಲಿತಾಂಶಸಂಪಾದಿಸಿ

ದೆಹಲಿ

೨೦೧೩(70)

67ಕ್ಕೆ ಕಾಂಗ್ರೆಸ್ 8 (25%) ಬಿ.ಜೆ.ಪಿ. 31(35%)3 ಸದಸ್ಯರು MP ಗಳಾಗಿಹೋಗಿದ್ದಾರೆ(31-3=28) ಆಮ್.ಆದ್ಮಿ ಪಾರ್ಟಿ 28(-1=27) ಬಿಟ್ಟಿದೆ) (30.4%) ಬಿಎಸ್ಪಿ(6)0 (4)3JDU -1 0.6%;akAli1-1%

Ind-2;10%

ದೆಹಲಿ-2008 ೭೦ 43-40.31% ಬಿಜೆಪಿ 23-(36.34%) -- ಬಿಎಸ್ಪಿ 2-14%. 2
  • ೬-೯-೨೦೧೪(timesofindia)
  • 67 MLAs :ಬಿಜಪಿ = 31-3=28 MLAs;; ಆಮ್ ಆದ್ಮಿ =27 ;;ಕಾಂಗ್ರೆಸ್ -8 ;;ಶಿ.ಅಕಾಲಿದಳ -1;;JDU -1;ಪಕ್ಷೇತರ -2 (

ದೆಹಲಿ ಸರ್ಕಾರದ ಮಂತ್ರಿಗಳುಸಂಪಾದಿಸಿ

ದೆಹಲಿ ಸರ್ಕಾರದ ಮಂತ್ರಿಗಳ ಪಟ್ಟಿ . ೨೮-೧೨-೨೦೧೩(ಪ್ರಮಾಣ ವಚನ ಸ್ವೀಕಾರ) ಅರವಿಂದ ಕೇಜ್ರಿವಾಲ ಮುಖ್ಯ ಮಂತ್ರಿ .ದಿ. ೧೪-೨-೨೦೧೪ (ಫೆಬ್ರವರಿ 14, 2014ರಂದು ದೆಹಲಿ ರಾಜ್ಯಪಾಲ ಅವರಿಗೆ ದೆಹಲಿ ಮುಖ್ಯಮಂತ್ರಿ ಆದ ಕೇಜರಿವಾಲರು ತಮ್ಮ ರಾಜೀನಾಮೇ ಸಲ್ಲಿಸಿದ್ದಾರೆ. ದೆಹಲಿ ರಾಜ್ಯಪಾಲ ಲೆ. ನಜೀಬ್ ಜಂಗ ಅವರ ಶಿಫಾರಸಿನಂತೆ ದೆಹಲಿ- ರಾಜ್ಯಕ್ಕೆ ೧೭-೨-೨೦೧೪ ರಿಂದ ರಾಷ್ತ್ರಪತಿ ಆಡಳಿತ ಘೋಷಣೆ ಆಗಿದೆ. ಅರವಿಂದ ಕೇಜರಿವಾಲರು ಅಸೆಂಬ್ಲಿ ವಿಸರ್ಜಿಜಸದೆ ರಾಷ್ತ್ರಪತಿ ಆಡಳಿತ ಘೋಷಣೆ ಮಾಡಿದ ಬಗ್ಗೆ ಸುಪ್ರೀಂ ಕೋರ್ಟಿಗೆ ತಕರಾರು ಅರ್ಜಿ ಹಾಕಿದ್ದಾರೆ. (the press release issued by lieutenant governor Najeeb Jung's office on Monday.New Delhi, Feb 17 (PTI): Central rule was today imposed in Delhi and the Legislative Assembly kept in suspended animation after President Pranab Mukherjee ..) (DNA News) |

ಹೆಸರು ಹುದ್ದೆ-ಖಾತೆ
ಅರವಿಂದ ಕೇಜ್ರಿವಾಲ ಗೃಹ, ಇಂಧನ (Power),ಯೋಜನೆ, ಹಣಕಾಸು, ಸೇವೆ ,ಕಣ್ಗಾ ವಲು (Vigilance)ಇತರ ಹಂಚದ ಖಾತೆಗಳು.
ಮನೀಶ್ ಸಿಸೋಡಿಯಾ ವಿದ್ಯಾ ; ಉನ್ನತ ಶಿಕ್ಷಣ , ಲೋಕೋಪಯೋಗಿ ; ಸ್ಥಳೀಯ ಸಂಸ್ಥೆಗಳು ; ನಗರ ಅಭಿವೃದ್ಧಿ ; ಭೂಮಿ, ಕಟ್ಟಡ ; ಕಂದಾಯ .
ಗಿರೀಶ್ ಸೋನಿ ಎಸ್ ಸಿ; ಎಸ್.ಟಿ ; ಉದ್ಯೋಗ ; ಅಭಿವೃದ್ಧಿ ; ಲೇಬರ್,
ಸತ್ಯೇಂದ್ರ ಕುಮಾರ್ ಜೈನ್ ಆರೋಗ್ಯ ; ಕೈಗಾರಿಕೆ ; ಗುರುದ್ವಾರ ; ಚುನಾವಣೆ.
ರಾಖಿ ಬಿರ್ಲಾ ಮಹಿಳೆ ಮತ್ತು ಮಕ್ಕಳು ; ಸಮಾಜ ಕಲ್ಯಾಣ ; ಭಾಷೆ.
ಸೋಮನಾಥ್ ಭಾರ್ತಿ ಆಡಳಿತ ಸುಧಾರಣೆ ; ಕಾನೂನು ;ಪ್ರವಾಸೋದ್ಯಮ ;ಕಲೆ ಮತ್ತು ಸಂಸ್ಕೃತಿ;
ಸೌರಭ್ ಭರದ್ವಾಜ್ ಸಾಗಾಣಿಕೆ (Transport), ಆಹಾರ ಸರಬರಾಜು ; ಚುನಾವಣೆ ; ಜಿಎಡಿ ಮತ್ತು ಪರಿಸರ (GAD)

ಪುನಹ ದೆಹಲಿ ಚುನಾವಣೆಸಂಪಾದಿಸಿ

ಆಮ್‌ ಆದ್ಮಿ ಪಕ್ಷದ ಮುಖಂಡ ಅರವಿಂದ್ ಕೇಜ್ರಿವಾಲ್‌ ಅವರು ಮುಖ್ಯಮಂತ್ರಿಯಾಗಿ 49 ದಿನಗಳ ಅಧಿಕಾರ ನಡೆಸಿ ರಾಜೀನಾಮೆ ನೀಡಿದ ಬಳಿಕ ದಿಲ್ಲಿಯಲ್ಲಿ 2014ರ ಫೆಬ್ರವರಿಯಿಂದ ರಾಷ್ಟ್ರಪತಿ ಆಡಳಿತ ಜಾರಿಯಲ್ಲಿದೆ.
ದಿಲ್ಲಿ ವಿಧಾನಸಭೆ ಚುನಾವಣೆ 2015ರ ಫೆಬ್ರವರಿ 7ರಂದು (ಶನಿವಾರ) ನಡೆಯಲಿದ್ದು, ಮತ ಎಣಿಕೆ ಅದೇ ಫೆ.10ರಂದು (ಮಂಗಳವಾರ) ನಡೆಯಲಿದೆ ಎಂದು ಚುನಾವಣೆ ಆಯೋಗ ಪ್ರಕಟಿಸಿದೆ.
ಮುಖ್ಯ ಚುನಾವಣೆ ಆಯುಕ್ತ ವಿ.ಎಸ್‌. ಸಂಪತ್‌, 1.30 ಕೋಟಿ ಮತದಾರರು ರಾಷ್ಟ್ರೀಯ ರಾಜಧಾನಿಯ 70 ಕ್ಷೇತ್ರಗಳ ಪ್ರತಿನಿಧಿಗಳನ್ನು ಆಯ್ಕೆ ಮಾಡಲಿದ್ದಾರೆ. 11.763 ಮತಗಟ್ಟೆಗಳನ್ನು ಸ್ಥಾಪಿಸಲಾಗುವುದು ಎಂದು ತಿಳಿಸಿದರು.
2015 ಜನವರಿ 14ರಂದು ಚುನಾವಣೆ ಅಧಿಸೂಚನೆ ಹೊರಡಿಸಲಾಗುವುದು. ನಾಮಪತ್ರ ಸಲ್ಲಿಸಲು 2015 ಜನವರಿ 21 ಕಡೆಯ ದಿನವಾಗಿದ್ದು, ನಾಮಪತ್ರಗಳ ಪರಿಶೀಲನೆ ಜ.22ರಂದು ನಡೆಯಲಿದೆ. ನಾಮಪತ್ರಗಳನ್ನು ಹಿಂಪಡೆಯಲು 2015 ಜ.24 ಕೊನೆಯ ದಿನವಾಗಿದೆ ಎಂದು ಸಂಪತ್‌ ಪ್ರಕಟಿಸಿದರು.(ವಿಜಯ ಕರ್ನಾಟಕ Jan 12, 2015,)

ಫಲಿತಾಂಶಸಂಪಾದಿಸಿ

ಮತದಾನ
7-2-2015;ಎಣಿಕೆ 10-2-2015 ಮಂಗಳವಾರ: ಚಲಾವಣೆ ಮತದಾನ 67.21%
ಒಟ್ಟು ೭೦ ಸ್ಥಾನಗಳು 70/70 ಫಲಿತಾಂಶ/ ಬಿ.ಜೆ.ಪಿ - :೦3 (-29) ಚರ್ಚೆ
ಪಕ್ಷ ಗೆಲವು ಶೇಕಡ +/-
ಬಿಜೆಪಿ 3 32.2%(33.07%/2013 -29
ಕಾಂಗ್ರೆಸ್ 0 9.7%(24.55%/2013) -8
ಆಮ್ ಆದ್ಮಿ ಪಾರ್ಟಿ 67 54.3%(29.49%/2013) +39
ಇತರೆ ೦ 3.3% -2
ಬಿ.ಎಸ್.ಪಿ1.3% ಪಕ್ಷೇತರಂ.೫% ಇತರೆ 1.6% ನೋಟ 0.4%
ಮುಖ್ಯ ಮಂತ್ರಿ ಕೇಜ್ರಿವಾಲ್‌
  • ದಿ.14-2-2015 ,ಶನಿವಾರ ಬೆಳಗ್ಗೆ 12.15ರ ಸುಮಾರಿಗೆ ಉಪರಾಜ್ಯಪಾಲ ನಜೀಬ್‌ ಜಂಗ್‌, ನೂತನ ಮುಖ್ಯ ಮಂತ್ರಿ ಕೇಜ್ರಿವಾಲ್‌ಗೆ ಗೋಪ್ಯತಾ ವಿಧಿ ಬೋಧಿಸಿದರು. ಜನಲೋಕಪಾಲ ವಿಧೇಯಕ ಅಂಗೀಕಾರವಾಗದ ಕಾರಣಕ್ಕೆ 2014ರ ಫೆ.14ರಂದು ಮುಖ್ಯಮಂತ್ರಿ ಸ್ಥಾನಕ್ಕೆ ರಾಜೀನಾಮೆ ನೀಡಿದ್ದ ಕೇಜ್ರಿವಾಲ್‌, ಸರಿಯಾಗಿ ಒಂದು ವರ್ಷದ ನಂತರ, ಅದೇ ದಿನ ಮುಖ್ಯಮಂತ್ರಿಯಾಗಿ ಪ್ರಮಾಣವಚನ ಸ್ವೀಕರಿಸಿದರು..
ಸಿಸೋಡಿಯಾ ಡಿಸಿಎಂ:
ಬಳಿಕ ದಿಲ್ಲಿಯ ಉಪಮುಖ್ಯಮಂತ್ರಿಯಾಗಿ ಕೇಜ್ರಿವಾಲ್‌ ಬಲಗೈ ಬಂಟ ಎನಿಸಿಕೊಂಡಿರುವ ಮನೀಶ್‌ ಸಿಸೋಡಿಯಾ ಪ್ರಮಾಣವಚನ ಸ್ವೀಕರಿಸಿದರು. ಅವರ ಬಳಿಕ ಆಸೀಮ್‌ ಅಹಮದ್‌ಖಾನ್‌, ಸಂದೀಪ್‌ ಕುಮಾರ್‌, ಸತ್ಯೇಂದ್ರ ಜೈನ್‌, ಗೋಪಾಲ್‌ ರಾಯ್, ಜಿತೇಂದ್ರ ಸಿಂಗ್‌ ತೋಮರ್‌ ಅವರಿಗೂ ಉಪರಾಜ್ಯಪಾಲ ನಜೀಬ್‌ ಜಂಗ್ ಗೋಪ್ಯತಾ ವಿಧಿ ಬೋಧಿಸಿದರು.

.

ದೆಹಲಿ ಗೌರ್ನರ್ಸಂಪಾದಿಸಿ

  • ೨೯-೧೨=೨೦೧೬
  • ಬೆಂಗಳೂರು ಮೆಟ್ರೊ ರೈಲು ನಿಗಮದ ನಿರ್ದೇಶಕರಾಗಿ ಸೇವೆ ಸಲ್ಲಿಸಿದ್ದ ಅನಿಲ್‌ ಬೈಜಲ್‌ ಅವರು ದೆಹಲಿಯ ನೂತನ ಲೆಫ್ಟಿನೆಂಟ್ ಗವರ್ನರ್‌ ಆಗಿ ನೇಮಕಗೊಂಡಿದ್ದಾರೆ. ಕೇಂದ್ರದ ಗೃಹ ಇಲಾಖೆಯ ಮಾಜಿ ಕಾರ್ಯದರ್ಶಿಗಳೂ ಆಗಿದ್ದ 70 ವರ್ಷದ ಬೈಜಲ್‌ ನೇಮಕವನ್ನು ರಾಷ್ಟ್ರಪತಿ ಪ್ರಣವ್‌ ಅಂಗೀಕರಿಸಿದ್ದಾರೆ. ಡಿಸೆಂಬರ್‌ 30ರಂದು ಅವರು ಪ್ರಮಾಣವಚನ ಸ್ವೀಕರಿಸಲಿದ್ದಾರೆ.[೧೩೧]

ಮಹಾನಗರಪಾಲಿಕೆಗಳ ಚುನಾವಣೆ ೨೦೧೭ಸಂಪಾದಿಸಿ

  • 26 Apr, 2017
  • ದೇಶದ ರಾಜಧಾನಿ ದೆಹಲಿಯ ಮೂರು ಮಹಾನಗರಪಾಲಿಕೆಗಳ ೨೦೧೭ ರ ಚುನಾವಣೆ ಫಲಿತಾಂಶ:
  • ಉತ್ತರ ದೆಹಲಿಯ 103 ವಾರ್ಡ್ ಗಳಲ್ಲಿ ಬಿಜೆಪಿ 66, ಎಎಪಿ 20, ಕಾಂಗ್ರಸ್‌ 15 ಮತ್ತು ಇತರರು 2 ಸ್ಥಾನಗಳಲ್ಲಿ ಗೆಲುವು ಸಾಧಿಸಿದ್ದಾರೆ.
  • ಪೂರ್ವ ದೆಹಲಿಯ 63 ವಾರ್ಡ್ ಗಳಲ್ಲಿ ಬಿಜೆಪಿ 48, ಎಎಪಿ 10, ಕಾಂಗ್ರಸ್‌ 3 ಮತ್ತು ಇತರರು 2 ಸ್ಥಾನಗಳಲ್ಲಿ ಗೆಲುವು ಸಾಧಿಸಿದ್ದಾರೆ.
  • ದಕ್ಷಿಣ ದೆಹಲಿಯ 104 ವಾರ್ಡ್ ಗಳಲ್ಲಿ ಬಿಜೆಪಿ 70, ಎಎಪಿ 16, ಕಾಂಗ್ರಸ್‌ 12 ಮತ್ತು ಇತರರು 2 ಸ್ಥಾನಗಳಲ್ಲಿ ಗೆಲುವು ಸಾಧಿಸಿದ್ದಾರೆ.[೧೩೨]

ಇದನ್ನೂ ನೋಡಿರಿಸಂಪಾದಿಸಿ

ಭಾರತ

ಆಕರಗಳುಸಂಪಾದಿಸಿ

  1. ↑ ಉಲ್ಲೇಖ ದೋಷ: Invalid <ref> tag; no text was provided for refs named 7thAmend56
  2. ↑ ಉಲ್ಲೇಖ ದೋಷ: Invalid <ref> tag; no text was provided for refs named ReorgAct56
  3. ↑ ೩.೦ ೩.೧ ೩.೨ nic. in/coiweb/amend/ amend69.htm "THE CONSTITUTION (SIXTY-NINTH AMENDMENT) ACT, 1991". THE CONSTITUTION (AMENDMENT) ACTS, THE CONSTITUTION OF INDIA. National Informatics Centre, Ministry of Communications and Information Technology, Government of India. Retrieved 2007-01-08. {{cite web}}: Check |url= value (help)[ಶಾಶ್ವತವಾಗಿ ಮಡಿದ ಕೊಂಡಿ]
  4. ↑ "Anil Baijal takes over as new Lt Governor of Delhi". ದಿ ಟೈಮ್ಸ್ ಆಫ್‌ ಇಂಡಿಯಾ. Delhi. 31 December 2016. Archived from the original on 3 January 2017. Retrieved 31 December 2016.
  5. ↑ "Delhi Info". unccdcop14india.gov.in. Retrieved 24 November 2020.
  6. ↑ ೬.೦ ೬.೧ ಉಲ್ಲೇಖ ದೋಷ: Invalid <ref> tag; no text was provided for refs named census2011.co.in Delhi
  7. ↑ "Delhi (India): Union Territory, Major Agglomerations & Towns – Population Statistics in Maps and Charts". City Population. Archived from the original on 2 March 2017. Retrieved 28 February 2017.
  8. ↑ ಉಲ್ಲೇಖ ದೋಷ: Invalid <ref> tag; no text was provided for refs named UNcities2016
  9. ↑ ೯.೦ ೯.೧ "Official Language Act 2000" (PDF). Government of Delhi. 2 July 2003. Archived from the original (PDF) on 4 March 2016. Retrieved 17 July 2015.
  10. ↑ "Gross State Domestic Product of Delhi" (PDF). Planning Department, Government of Delhi. p. 16. Archived (PDF) from the original on 1 July 2020. Retrieved 9 June 2019.
  11. ↑ "Mumbai is no more the financial capital of India". Business Insider India. 28 November 2016. Retrieved 13 August 2020.
  12. ↑ "Find Pin Code". Department of Posts. Archived from the original on 3 June 2019. Retrieved 5 June 2019.
  13. ↑ "Sub-national HDI – Area Database". Global Data Lab (in ಇಂಗ್ಲಿಷ್). Institute for Management Research, Radboud University. Archived from the original on 23 September 2018. Retrieved 25 September 2018.
  14. ↑ ೧೪.೦ ೧೪.೧ "Census 2011 (Final Data) – Demographic details, Literate Population (Total, Rural & Urban)" (PDF). planningcommission.gov.in. Planning Commission, Government of India. Archived from the original (PDF) on 27 January 2018. Retrieved 3 October 2018.
  15. ↑ "World Urbanization Prospects: The 2007 Revision Population Database". UN. Archived from the original on 2008-12-18. Retrieved 2009-09-07.
  16. ↑ ೧೬.೦ ೧೬.೧ Asher, Catherine B (2000) [2000]. "Chapter 9:Delhi walled: Changing Boundaries". In James D. Tracy (ed.). City Walls. Cambridge University Press. pp. 247–281. ISBN 0521652219. Retrieved 2008-11-01.
  17. ↑ Necipoglu, Gulru (2002) [2002]. "Epigraphs, Scripture, and Architecture in the Early Sultanate of Delhi". Muqarnas: An Annual on the Visual Culture of the Islamic World. BRILL. pp. 12–43. ISBN 9004125930. Retrieved 2008-11-01.
  18. ↑ Aitken, Bill (2001) [2002]. delhi+continuously +inhabited&pg=PA21 Speaking Stones: World Cultural Heritage Sites in India. Eicher Goodearth Limited. pp. 264 pages. ISBN 8187780002. Retrieved 2008-11-01. {{cite book}}: Check |url= value (help)
  19. ↑ The Encyclopedia Americana: A Library of Universal Knowledge. Vol. 8. Encyclopedia Americana Corp. 1918. p. 621. Retrieved 2008-11-01.
  20. ↑ Sehgal, R.L. (1998) [1998]. shahjanabad+ built Slum Upgradation: Emerging Issue & Policy Implication's. Bookwell Publications. p. 97. ISBN 8185040184. Retrieved 2008-11-01. {{cite book}}: Check |url= value (help)
  21. ↑ Vale, Lawrence J. (1992). Architecture, power, and national identity. Yale University Press. pp. 88–100. ISBN 030004958. Retrieved 2008-11-01. {{cite book}}: Check |isbn= value: length (help)
  22. ↑ ೨೨.೦ ೨೨.೧ Dayal, Ravi (July 2002). "A Kayastha's View". Seminar (Web Edition) (515). Retrieved 2007-01-29.{{cite journal}}: CS1 maint: date and year (link)
  23. ↑ Bakshi, S.R. (1995) [2002]. Delhi Through Ages. Anmol Publications PVT. LTD. p. 2. ISBN 8174881387. {{cite book}}: Text "S_590M3 cIx fi7Y1OFIk-cK9g" ignored (help)
  24. ↑ ೨೪.೦ ೨೪.೧ ೨೪.೨ ೨೪.೩ ೨೪.೪ ೨೪.೫ ೨೪.೬ "Chapter 1: Introduction" (PDF). Economic Survey of Delhi, 2005–2006. Planning Department, Government of National Capital Territory of Delhi. pp. 1–7. Archived from the original (PDF) on 2016-11-13. Retrieved 2006-12-21.
  25. ↑ ೨೫.೦ ೨೫.೧ Smith, George (1882). The Geography of British India, Political & Physical. J. Murray. pp. 216–217. Retrieved 2008-11-01.
  26. ↑ "Our Pasts II, History Textbook for Class VII". NCERT. Archived from the original on 2007-06-23. Retrieved 2007-07-06.
  27. ↑ Cohen, Richard J. (October–December 1989). "An Early Attestation of the Toponym Dhilli". Journal of the American Oriental Society. 109 (4): 513–519. doi:10.2307/604073. JSTOR 604073.{{cite journal}}: CS1 maint: date and year (link)
  28. ↑ Austin, Ian. "Chauhans (Cahamanas, Cauhans)". The Mewar Encyclopedia. mewarindia. com. Archived from the original on 2006-11-14. Retrieved 2006-12-22. {{cite encyclopedia}}: Unknown parameter |coauthors= ignored (|author= suggested) (help)
  29. ↑ ೨೯.೦ ೨೯.೧ delhi-history/index.html "Delhi History". Delhi Tourism. Advent InfoSoft (P) Ltd. Retrieved 2006-12-22. {{cite web}}: Check |url= value (help)
  30. ↑ org/ archive/ periodic reporting/cycle01/section2/233-summary.pdf "India: Qutb Minar and its Monuments, Delhi" (PDF). State of Conservation of the World Heritage Properties in the Asia-Pacific Region: : Summaries of Periodic Reports 2003 by property, Section II. UNESCO World Heritage Centre. pp. 71–72. Archived from the original on 2006-05-24. Retrieved 2006-12-22. {{cite web}}: Check |url= value (help)
  31. ↑ ca.us/schwww/sch618/ Ibn_Battuta /Battuta 's_Trip_Seven.html "Battuta's Travels: Delhi, capital of Muslim India". Sfusd.k12.ca.us. Retrieved 2009-09-07. {{cite web}}: Check |url= value (help)[ಶಾಶ್ವತವಾಗಿ ಮಡಿದ ಕೊಂಡಿ]
  32. ↑ "The Islamic World to 1600: The Mongol Invasions (The Timurid Empire)". Ucalgary.ca. Archived from the original on 2009-08-16. Retrieved 2009-09-07.
  33. ↑ Upadhyay, R (16 February 2004). "Sufism in India: Its Origin, History and Politics". South Asia Analysis Group. Retrieved 2007-01-20.
  34. ↑ "Sher Shah - The Lion King". India's History : Medieval India. indhistory.com. Archived from the original on 2006-12-12. Retrieved 2006-12-22.
  35. ↑ ಅಕ್ಬರ್‌ ದಿ ಗ್ರೇಟ್‌,ಶ್ರಿವಾತ್ಸವ,A.L.ಸಂ.೧ ಪುಟಗಳು ೨೪–೨೬
  36. ↑ ಹಿಮು-ಎ ಫಾರ್ಗಟನ್‌ ಹಿಂದೂ ಹಿರೊ," ಭಾರತೀಯ ವಿದ್ಯಾ ಭವನ, ಪು೧೦೦
  37. ↑ ಕಾರ್‌,L.ಕರ್ನಲ್‌ H.C."ಭಾರತದ ಸೈನಿಕ ಇತಿಹಾಸ"' ಕಲ್ಕತ್ತಾ ೧೯೮೦,ಪು ೨೮೩
  38. ↑ Thomas, Amelia. Rajasthan, Delhi and Agra. Lonely Planet. ISBN 1741046904, 9781741046908. {{cite book}}: Check |isbn= value: invalid character (help)
  39. ↑ avalan chepress.com/Soldier_Shah.php ಇರಾನ್‌ ಇನ್‌ ದ ಏಜ್ ಆಫ್ ರಾಜ್‌
  40. ↑ Gordon, Stewart. The Marathas 1600-1818, Volume 2. Cambridge University Press, 1993. ISBN 0521268834, 9780521268837. {{cite book}}: Check |isbn= value: invalid character (help)
  41. ↑ Mayaram, Shail. Against history, against state: counterperspectives from the margins Cultures of history. Columbia University Press, 2003. ISBN 0231127316, 9780231127318. {{cite book}}: Check |isbn= value: invalid character (help)
  42. ↑ "Fall in Delhi birth rate fails to arrest population rise". The Hindu. 2005-01-03. Archived from the original on 2007-06-04. Retrieved 2006-12-19.
  43. ↑ "Terrorists attack Parliament; five intruders, six cops killed". rediff.com. December 13, 2001. Retrieved 2008-11-02.
  44. ↑ "India and Pakistan: Who will strike first?". Economist. December 20, 2001. Retrieved 2008-11-02.
  45. ↑ news24.com/ News24 /World/News/0,,2-10-1462_1826434,00.html "Delhi blasts death toll at 62: World: News: News24". News24.com. Retrieved 2008-11-03. {{cite web}}: Check |url= value (help)
  46. ↑ "Serial blasts rock Delhi; 30 dead, 90 injured-India-The Times of India". Timesofindia.indiatimes.com. Retrieved 2008-11-03.
  47. ↑ "Introduction". THE NEW DELHI MUNICIPAL COUNCIL ACT, 1994. New Delhi Municipal Council. Retrieved 2007-07-03.
  48. ↑ Mohan, Madan (April 2002). pdf "GIS-Based Spatial Information Integration, Modeling and Digital Mapping: A New Blend of Tool for Geospatial Environmental Health Analysis for Delhi Ridge" (PDF). Spatial Information for Health Monitoring and Population Management. FIG XXII International Congress. pp. p5. Retrieved 2007-02-03. {{cite web}}: |pages= has extra text (help); Check |url= value (help)CS1 maint: date and year (link)
  49. ↑ "Hazard profiles of Indian districts" (PDF). National Capacity Building Project in Disaster Management. UNDP. Archived from the original (PDF) on 2006-05-19. Retrieved 2006-08-23.
  50. ↑ "Fog continues to disrupt flights, trains". The Hindu. 2006-01-07. Archived from the original on 2005-01-13. Retrieved 2006-05-16.
  51. ↑ "At 0.2 degrees Celsius, Delhi gets its coldest day". Hindustan Times. 2006-01-08. Archived from the original on 2006-01-11. Retrieved 2006-0429. {{cite news}}: Check date values in: |accessdate= (help)
  52. ↑ "Weatherbase entry for Delhi". Canty and Associates LLC. Retrieved 2007-01-16.
  53. ↑ Kurian, Vinson (28 June 2005). /2005/06/28/stories /2005062800830200.htm "Monsoon reaches Delhi two days ahead of schedule". The Hindu Business Line. Retrieved 2007-01-09. {{cite news}}: Check |url= value (help)
  54. ↑ "Historical Weather for Delhi, India". Weather Underground. Archived from the original on 2019-01-06. Retrieved November 27 2008. (mdy). {{cite web}}: |lay-format= requires |lay-url= (help); Check date values in: |accessdate= (help); Cite uses deprecated parameter |lay-format= (help)
  55. ↑ /chap3(table).PDF "Table 3.1: Delhi Last 10 Years (1991–2001) — Administrative Set Up" (PDF). Economic Survey of Delhi, 2001–2002. Planning Department, Government of National Capital Territory of Delhi. p. 177. Retrieved 2007-07-03. {{cite web}}: Check |url= value (help)[ಶಾಶ್ವತವಾಗಿ ಮಡಿದ ಕೊಂಡಿ]
  56. ↑ "About Us". Municipal Corporation of Delhi. Retrieved 2006-05-13.
  57. ↑ "History of Delhi Police". Delhi Police Headquarters, New Delhi, India. Archived from the original on 2006-12-07. Retrieved 2006-12-19.
  58. ↑ "Poile Stations". Government of National Capital Territory of Delhi. Archived from [http: //delhigovt.nic.in/newdelhi/police.html the original] on 2007-01-10. Retrieved 2006-12-19. {{cite web}}: Check |url= value (help)
  59. ↑ com/assemblypolls/ delhi .html "Delhi: Assembly Constituencies". Compare Infobase Limited. Retrieved 2006-12-19. {{cite web}}: Check |url= value (help)[ಶಾಶ್ವತವಾಗಿ ಮಡಿದ ಕೊಂಡಿ]
  60. ↑ hindu.com /2006/09/07/stories/2006090710630400.htm "Lok Sabha constituencies get a new profile". The Hindu. 7 September 2006. Retrieved 2006-12-19. {{cite news}}: Check |url= value (help)
  61. ↑ "Budget Speech 2008–2009" (PDF). Retrieved 2009-09-07.
  62. ↑ ೬೨.೦ ೬೨.೧ "Chapter 2: State Income" (PDF). Economic Survey of Delhi, 2005–2006. Planning Department, Government of National Capital Territory of Delhi. pp. 8–16. Archived from the original (PDF) on 2007-06-14.
  63. ↑ "Know India: Delhi". India.gov.in. Archived from the original on 2006-10-07. Retrieved 2009-09-07.
  64. ↑ "Chandigarh's per capita income highest in India-Chandigarh-Cities-The Times of India". Timesofindia.indiatimes.com. Retrieved 2008-11-03.
  65. ↑ ೬೫.೦ ೬೫.೧ ೬೫.೨ ೬೫.೩ "Chapter 5: Employment and Unemployment" (PDF). Economic Survey of Delhi, 2005–06. Planning Department, Government of National Capital Territory of Delhi. pp. 59–65. Archived from the original (PDF) on 2018-12-25.
  66. ↑ "Industries in Delhi". Mapsofindia.com. Retrieved 2009-09-07.
  67. ↑ in/ Economic%20Survey/ES%202005-06/Chpt/9.pdf "Chapter 9: Industrial Development" (PDF). Economic Survey of Delhi, 2005–06. Planning Department, Government of National Capital Territory of Delhi. pp. 94–107. {{cite web}}: Check |url= value (help)[ಶಾಶ್ವತವಾಗಿ ಮಡಿದ ಕೊಂಡಿ]
  68. ↑ indiatimes.com/News/News_By_Industry/ Services/Hotels__Restaurants/ Delhi_Indias_hot_favourite_retail _destination/rssarticleshow /2983387.cms "Delhi hot favourite retail destination in India- Corporate Trends-News By Company-News-The Economic Times". Economictimes.indiatimes.com. Retrieved 2008-11-03. {{cite web}}: Check |url= value (help)[ಶಾಶ್ವತವಾಗಿ ಮಡಿದ ಕೊಂಡಿ]
  69. ↑ "India's Retail Industry". India Brand Equity Foundation. Retrieved 2007-01-04.
  70. ↑ Majumder, Sanjoy (2007-05-21). 2/hi/ south_asia /6667199.stm "Supermarkets devour Indian traders". South Asia. BBC. Retrieved 2007-07-03. {{cite news}}: Check |url= value (help)
  71. ↑ ೭೧.೦ ೭೧.೧ "Chapter 13: Water Supply and Sewerage" (PDF). Economic Survey of Delhi, 2005–2006. Planning Department, Government of National Capital Territory of Delhi. pp. 147–162. Archived from the original (PDF) on 2007-06-14. Retrieved 2006-12-21.
  72. ↑ Joshi, Sandeep (2006-06-19). [http:/ /www. hindu.com/2006/06/19/stories/2006061915630400.htm "MCD developing new landfill site"]. The Hindu. Retrieved 2006-12-19. {{cite news}}: Check |url= value (help)
  73. ↑ ೭೩.೦ ೭೩.೧ Gadhok, Taranjot Kaur. gisdevelopment.net/application/ natural_hazards/overview /nho0019pf.htm "Risks in Delhi: Environmental concerns". Natural Hazard Management. GISdevelopment.net. Retrieved 2006-12-19. {{cite web}}: Check |url= value (help)
  74. ↑ nic.in/Economic%20Survey/ ES%202005-06/Chpt/11.pdf "Chapter 11: Energy" (PDF). Economic Survey of Delhi, 2005–06. Planning Department, Government of National Capital Territory of Delhi. pp. 117–129. Retrieved 2006-12-21. {{cite web}}: Check |url= value (help)[ಶಾಶ್ವತವಾಗಿ ಮಡಿದ ಕೊಂಡಿ]
  75. ↑ "About Us". Delhi Fire Service. Govt. of NCT of Delhi. Archived from delhigovt.nic.in/aboutf.html the original on 2013-08-18. Retrieved 2007-01-09. {{cite web}}: Check |url= value (help)
  76. ↑ [http: //www.hindu .com /2008/05/17/stories/2008051750970300.htm "Airtel now has 40-lakh subscribers in Delhi"]. ದಿ ಹಿಂದೂ. May 17, 2008. Retrieved 2008-11-02. {{cite news}}: Check |url= value (help)[ಶಾಶ್ವತವಾಗಿ ಮಡಿದ ಕೊಂಡಿ]
  77. ↑ Joshi, Sandeep (2 January 2007). "MTNL stems decline in phone surrender rate". New Delhi Printer Friendly Page. The Hindu. Archived from the original on 2007-10-01. Retrieved 2007-01-10.
  78. ↑ ೭೮.೦ ೭೮.೧ ೭೮.೨ ೭೮.೩ ೭೮.೪ "Chapter 12: Transport" (PDF). Economic Survey of Delhi, 2005–2006. Planning Department, Government of National Capital Territory of Delhi. pp. 130–146. Archived from the original (PDF) on 2007-01-16. Retrieved 2006-12-21.
  79. ↑ "Citizen Charter". Delhi Transport Corporation. Archived from [http: //dtc.nic.in/ ccharter .htm the original] on 2006-12-20. Retrieved 2006-12-21. {{cite web}}: Check |url= value (help)
  80. ↑ [http:// www.delhimetrorail. com/commuters /station_information.html "Station Information"]. www.delhimetrorail.com. Delhi Metro Rail Corporation Ltd. (DMRC). Retrieved 2007-01-14. {{cite web}}: Check |url= value (help)
  81. ↑ indiatimes.com/Shipping__Transport/Get_ready_for_revolution_on_wheels/articleshow/3332826.cms "Get ready for revolution on wheels- Shipping / Transport-Transportation-News By Industry-News-The Economic Times". Economictimes.indiatimes.com. Retrieved 2008-11-03. {{cite web}}: Check |url= value (help)[ಶಾಶ್ವತವಾಗಿ ಮಡಿದ ಕೊಂಡಿ]
  82. ↑ columnist _mukherjee &sid=afv8Sf2MUvac "Bloomberg.com: Opinion". Bloomberg.com. Retrieved 2008-11-03. {{cite web}}: Check |url= value (help)
  83. ↑ ವಿಸ್ತಾರ ನಕ್ಷೆ www.delhimetrorail.com/commuters/images/metro_map_big.jpg
  84. ↑ ೮೪.೦ ೮೪.೧ ಇಂದಿರಾ ಗಾಂಧಿ ಅಂತರರಾಷ್ಟ್ರೀಯ ವಿಮಾನ ನಿಲ್ದಾಣ
  85. ↑ "Delhi – Indira Gandhi International Airport (DEL) information". Essential Travel Ltd., UK. Retrieved 2006-04-29.
  86. ↑ [https: // archive.is/HOwy "Daily Times - Leading News Resource of Pakistan"]. Dailytimes.com.pk. Archived from com.pk/default. asp?page=2007\02\18\story_18-2-2007_pg5_24 the original on 2012-09-04. Retrieved 2008-11-03. {{cite web}}: Check |archiveurl= value (help); Check |url= value (help)
  87. ↑ airport/ VIDD "VIDD -Airport". Great Circle Search. Karl L. Swartz. Retrieved 2007-01-14. {{cite web}}: Check |url= value (help)
  88. ↑ I.Prasada Rao. net/proceedings /mapindia/ 2006/transportation/mi06tran_200.htm "GIS Based Maintenance Management System (GMMS) For Major Roads Of Delhi". Map India 2006: Transportation. GISdevelopment.net. Retrieved 2007-01-14. {{cite web}}: Check |url= value (help); Unknown parameter |coauthors= ignored (|author= suggested) (help)[ಶಾಶ್ವತವಾಗಿ ಮಡಿದ ಕೊಂಡಿ]
  89. ↑ "Traffic snarl snaps 42 Cr man-hour from Delhi, NCR workers at iGovernment". Igovernment.in. Retrieved 2008-11-03.
  90. ↑ "Every 12th Delhiite owns a car- Automobiles-Auto-News By Industry-News-The Economic Times". Economictimes.indiatimes.com. Retrieved 2008-11-03.
  91. ↑ Armin Rosencranz. org/ caiasia/1412/articles-69423_delhi_case.pdf "Introduction" (PDF). The Delhi Pollution Case: The Supreme Court of India and the Limits of Judicial Power. indlaw.com. p. 3. Retrieved 2007-01-14. {{cite web}}: Check |url= value (help); Unknown parameter |coauthors= ignored (|author= suggested) (help)[ಶಾಶ್ವತವಾಗಿ ಮಡಿದ ಕೊಂಡಿ]
  92. ↑ "Provisional Population Totals: Delhi". Provisional Population Totals : India . Census of India 2001, Paper 1 of 2001. Office of the Registrar General, India. Archived from the original on 2007-08-11. Retrieved 2007-01-08.
  93. ↑ ೯೩.೦ ೯೩.೧ [http:/ /delhiplanning. nic.in/Economic%20Survey/ES%202005-06/Chpt/3.pdf "Chapter 3: Demographic Profile"] (PDF). Economic Survey of Delhi, 2005–2006. Planning Department, Government of National Capital Territory of Delhi. pp. 17–31. Retrieved 2006-12-21. {{cite web}}: Check |url= value (help)
  94. ↑ prb.org/Articles/2007/delhi.aspx "Is Delhi India's Largest City? - Population Reference Bureau". Prb.org. Retrieved 2008-11-03. {{cite web}}: Check |url= value (help)
  95. ↑ "Chapter 21: Poverty Line in Delhi" (PDF). Economic Survey of Delhi, 2005–2006. Planning Department, Government of National Capital Territory of Delhi. pp. 227–231. Archived from the original (PDF) on 2007-06-14. Retrieved 2006-12-21.
  96. ↑ "World Urbanization Prospects The 2003 Revision" ([PDF). United Nations. pp. p7. Retrieved 2006-04-29. {{cite web}}: |pages= has extra text (help)
  97. ↑ [http:// www. hindustantimes.com/india-news/newdelhi/Can-t-afford-to-fall-ill-in-Dwarka/Article1-432697.aspx ಕಾನ್ಟ್‌ ಎಫೋರ್ಡ್‌ ಟೂ ಫಾಲ್‌ ಇಲ್‌ ಇನ್‌ ದ್ವಾರಕಾ], ಹಿಂದುಸ್ತಾನ್‌ ಟೈಮ್ಸ್‌ , ಜುಲೈ ೧೬, ೨೦೦೯
  98. ↑ "Indian Census". Censusindia.gov.in. Retrieved 2009-09-07.
  99. ↑ archive. org/web/20070812011525/http://www.censusindia.net/religiondata/index.html "Data on Religion". Census of India 2001. p. 1. Archived from censusindia. net/ religiondata / the original on 2007-08-12. Retrieved 2006-05-16. {{cite web}}: Check |archiveurl= value (help); Check |url= value (help); Unknown parameter |DUPLICATE_archivedate= ignored (help); Unknown parameter |DUPLICATE_archiveurl= ignored (help)
  100. ↑ National Crime Records Bureau (2005). nic.in/crime2005 /cii-2005/CHAP2.pdf "Crimes in Megacities" (PDF). Crime in India-2005. Ministry of Home Affairs. pp. 159–160. Retrieved 2007-01-09. {{cite book}}: Check |chapter-url= value (help)[ಶಾಶ್ವತವಾಗಿ ಮಡಿದ ಕೊಂಡಿ]
  101. ↑ National Crime Records Bureau (2005). "Snapshots-2005" (PDF). Crime in India-2005. Ministry of Home Affairs. p. 3. Archived from the original (PDF) on 2009-06-19. Retrieved 2007-01-09.
  102. ↑ PTI 27 February 2009, 03:07am IST (2009-02-27). "'Promote lesser-known monuments of Delhi'-Delhi-Cities-The Times of India". Timesofindia.indiatimes.com. Retrieved 2009-09-07.
  103. ↑ "Delhi Circle (N.C.T. of Delhi)". List of Ancient Monuments and Archaeological Sites and Remains of National Importance. Archaeological Survey of India. Retrieved 2006-12-27.
  104. ↑ terragalleria.com/asia/india/delhi/picture.indi38660.html "Jama Masjid, India's largest mosque". Terra Galleria. Retrieved 2009-03-13. {{cite web}}: Check |url= value (help)
  105. ↑ unesco. org/en/statesparties/in "Properties inscribed on the World Heritage List: India". UNESCO World Heritage Centre. Retrieved 2007-01-13. {{cite web}}: Check |url= value (help)[ಶಾಶ್ವತವಾಗಿ ಮಡಿದ ಕೊಂಡಿ]
  106. ↑ "Independence Day". 123independenceday.com. Compare Infobase Limited. Archived from the original on 2012-05-31. Retrieved 2007-01-04.
  107. ↑ Ray Choudhury, Ray Choudhury (28 January 2002). "R-Day parade, an anachronism?". The Hindu Business Line. Retrieved 2007-01-13.
  108. ↑ ೧೦೮.೦ ೧೦೮.೧ "Fairs & Festivals of Delhi". Delhi Travel. India Tourism.org. Archived from the original on 2007-03-19. Retrieved 2007-01-13.
  109. ↑ ೧೯೮೩ರಲ್ಲಿ ದೆಹಲಿ ಪ್ರವಾಸೋದ್ಯಮ ಇಲಾಖೆ ಪ್ರಕಟಿಸಿದ ಖುಷ್ವಂತ್ ಸಿಂಗ್ ಮತ್ತು ರಾಘು ರೈರವರ ದೆಹಲಿ: ಎ ಪೋರ್ಟ್ರಿಟ್‌ . ISBN ೦-೧೯-೫೬೧೪೩೭-೨. ಪುಟ ೧೫ .
  110. ↑ Tankha, Madhur (15 December 2005). "It's Sufi and rock at Qutub Fest". New Delhi. The Hindu. Archived from the original on 2006-05-13. Retrieved 2007-01-13.
  111. ↑ "The Hindu : Front Page : Asia's largest auto carnival begins in Delhi tomorrow". Thehindu.com. Archived from the original on 2008-01-12. Retrieved 2008-11-03.
  112. ↑ ಉಲ್ಲೇಖ ದೋಷ: Invalid <ref> tag; no text was provided for refs named indiatimes1
  113. ↑ Sunil Sethi / New Delhi February 09, 2008. "Sunil Sethi: Why Delhi is India's Book Capital". Business-standard.com. Retrieved 2008-11-03.
  114. ↑ ದೆಹಲಿ ಟೂ ಲೀಡ್ ವೇ ಇನ್ ಸ್ಟ್ರೀಟ್ ಫೂಡ್‌ Archived 2009-03-05 ವೇಬ್ಯಾಕ್ ಮೆಷಿನ್ ನಲ್ಲಿ. ಟೈಮ್ಸ್‌ ಆಫ್‌ ಇಂಡಿಯಾ
  115. ↑ ಡಿಸ್ಕವರಿಂಗ್ ದ ಸ್ಪೈಸ್ ರೂಟ್ ಟೂ ದೆಹಲಿ ಇಂಡಿಯಾ ಟುಡೇ
  116. ↑ ೧೧೬.೦ ೧೧೬.೧ Singh, Sarina (16 December 2006). "Delhi: Old, new, sleek and rambunctious too". Travels with Lonely Planet: India. The Salt Lake Tribune. Archived from the original on 2007-10-10. Retrieved 2007-01-19.
  117. ↑ Jacob, Satish (July 2002). "Wither, the walled city". Seminar (Web Edition) (515). Retrieved 2007-01-19.{{cite journal}}: CS1 maint: date and year (link)
  118. ↑ "Shopping in Delhi". Delhi Tours. About Palace on Wheels. Retrieved 2007-01-04.
  119. ↑ Menon, Anjolie Ela (July 2002). "The Age That Was". Seminar (Web Edition) (515). Retrieved 2007-01-29.{{cite journal}}: CS1 maint: date and year (link)
  120. ↑ "Delhi to London, it's a sister act". India Times. Retrieved 2009-02-18.
  121. ↑ ೧೨೧.೦ ೧೨೧.೧ ೧೨೧.೨ ೧೨೧.೩ "Chapter 15: Education" (PDF). Economic Survey of Delhi, 2005–06. Planning Department, Government of National Capital Territory of Delhi. pp. 173–187. Archived from the original (PDF) on 2007-06-14. Retrieved 2006-12-21.
  122. ↑ "outlookindia.com | wired". Outlookindia.com. Retrieved 2008-11-03.
  123. ↑ Rediff Business Desk (5 September 2006). "What is CAS? What is DTH?". rediff news: Business. Rediff.com. Retrieved 2007-01-08. {{cite web}}: |author= has generic name (help)
  124. ↑ "Delhi: Radio Stations in Delhi, India". ASIAWAVES: Radio and TV Broadcasting in South and South-East Asia. Alan G. Davies. 15 November 2006. Retrieved 2007-01-07.
  125. ↑ Cricinfo staff. com/india/content/story/ 261615 .html "A Brief History: The Ranji Trophy". Cricinfo. The Wisden Group. Retrieved 2007-01-06. {{cite web}}: Check |url= value (help)[ಶಾಶ್ವತವಾಗಿ ಮಡಿದ ಕೊಂಡಿ]
  126. ↑ ೧೨೭.೦ ೧೨೭.೧ "India to bid for 2014 Asian Games". South Asia. BBC. 29 March 2005. Retrieved 2006-12-21.
  127. ↑ stories/ 2007041 802062000. htm "New Delhi loses bid". The Hindu. 2007-04-18. Retrieved 2007-04-18. {{cite news}}: Check |url= value (help)[ಶಾಶ್ವತವಾಗಿ ಮಡಿದ ಕೊಂಡಿ]
  128. ↑ "Delhi To Bid For 2020 Summer Games". gamesbids.com. Menscerto Inc. 2007-04-28. Retrieved 2007-08-05.
  129. ↑ "India agree grand prix". BBC Sport. Retrieved 2007-09-07.
  130. ↑ ಬೈಜಲ್‌ ದೆಹಲಿಯ ನೂತನ ಲೆಫ್ಟಿನೆಂಟ್ ಗವರ್ನರ್‌;ಪ್ರಜಾವಾಣಿ ವಾರ್ತೆ;29 Dec, 2016
  131. ↑ ದೆಹಲಿಯ ಮೂರು ಮಹಾನಗರ ಪಾಲಿಕೆಗಳು ಬಿಜೆಪಿ ಮುಡಿಗೆ;26 Apr, 2017

ಹೆಚ್ಚಿನ ಓದಿಗಾಗಿಸಂಪಾದಿಸಿ

ಹೊರಗಿನ ಕೊಂಡಿಗಳುಸಂಪಾದಿಸಿ

Find more about ದೆಹಲಿ at Wikipedia's sister projects
  Definitions and translations from Wiktionary
  Media from Commons
  Learning resources from Wikiversity
  Quotations from Wikiquote
  Source texts from Wikisource
  Textbooks from Wikibooks
 
 This article contains Indic text. Without proper rendering support, you may see question marks or boxes, misplaced vowels or missing conjuncts instead of Indic text.
ಸರ್ಕಾರ
ಇತರೆ
"https://kn.wikipedia.org/w/index.php?title=ದೆಹಲಿ&oldid=1159707" ಇಂದ ಪಡೆಯಲ್ಪಟ್ಟಿದೆ